Nα διευκρινίσουμε εδώ κάτι που έχουν ρωτήσει κάποιοι. Πότε συμφέρει ένα κράτος να κηρύξει στάση πληρωμών?
Τα κέρδη λοιπόν μιας στάσης πληρωμών αυξάνονται α) όσο αυξάνεται το μέγεθος του χρέους που αναδιαπραγματεύεται, και β) όσο μικρότερα είναι τα πρωτογενή (δηλαδή τα ελλείμματα δίχως τοκοχρεολύσια) ελλείμματα μία κυβέρνησης σήμερα και στο μέλλον. Το α είναι αυτονόητο, το β έχει νόημα καθώς η στάση πληρωμών θα οδηγήσει σε αποκλεισμό από τις αγορές. Όσο μεγαλύτερη είναι η δυνατότητα του κράτους να έχει πλεονάσματα, τόσο μικρότερη είναι η ανάγκη του να βγει στη γύρα να δανειστεί. Άρα ένα κράτος με πρωτογενές πλεόνασμα τώρα και στο μέλλον εξασφαλίζει την επ’αόριστο ανεξαρτησία του απέναντι στις αγορές. Και φυσικά όσο μεγαλύτερη είναι η ανεξαρτησία, τόσο καλύτεροι θα είναι και οι όροι που θα δανειστεί από τις αγορές όταν αυτό συμβεί.
Στάση πληρωμών χωρίς ταυτόχρονη έξοδο από το ευρώ. Το να κηρύξουμε στάση πληρωμών χωρίς να βγούμε ταυτόχρονα από το ευρώ θα σημαίνει πως το κράτος θα σταματήσει μία ωραία μέρα τις πληρωμές και δεν θα έχει μπροστά του έναν τρόπο να συνεχίσει να πληρώνει τόκους και μισθούς, καθώς δεν θα έχει τη δυνατότητα να εκδώσει χρήμα, ούτε φυσικά να δανειστεί.
Η πρώτη κίνηση που θα πρέπει να κάνει το κράτος σε αυτή την ανταγωνιστική κίνηση προς τα υπόλοιπα κράτη μέλη της ΟΝΕ (που είναι και οι κύριοι δανειστές του), θα είναι να ισοσκελίσει αναγκαστικά τον προϋπολογισμό του, καθώς θα έχει αδυναμία επιπλέον δανεισμού.
σε αυτό το σημείο και σε παλιότερη αναθεώρηση (23.04.2010) είχα κάνει ένα σημαντικό λάθος το οποίο αναπαράγεται συχνά πυκνά ανάμεσα στους οπαδούς της στάσης πληρωμών και το οποίο είχα πάρει αυτούσιο.
Λένε λοιπόν πως λόγω της στάσης, το κράτος δεν θα χρειαστεί για κάποιο διάστημα να πληρώσει τόκους για τα ομόλογά σε ισχύ, καθώς και το κεφάλαιο για ομόλογα που λήγουν. Και πως αυτά τα “τοκοχρεωλύσια” για το υπόλοιπο του 2010 ήταν περίπου 45δις (στοιχεία απριλίου που γράφτηκε και αυτό το σεντόνι). Και πως αυτά τα 45 δις θα είναι μια ανάσα για τα οικονομικά του κράτους.
Αυτό δυστυχώς είναι λάθος. Πράγματι η κυβέρνηση δεν θα χρειαστεί να πληρώσει τόκους για τα ομόλογα σε ισχύ καθώς θα έχει κηρύξει στάση πληρωμών. Αυτοί οι τόκοι -σύμφωνα με τον προυπολογισμό του 2010- ήταν σχεδόν 13δις. Κι αυτά τα 13 δις θα είναι διαθέσιμα στο ταμείο.
Όμως τα ομόλογα που έληγαν από τον απρίλη και μετά, το ελληνικό κράτος θα τα αναχρηματοδοτούσε με καινούργια ομόλογα (νέα δανεικά) κι όχι από την τσέπη του (τελικά τα αναχρηματοδότησε με το μνημόνιο). Από τη στιγμή που θα είχαμε κηρύξει στάση, κανείς δεν θα μας δάνειζε αυτά τα 40-45δις ομολόγων που έληγαν. Άρα ναι μεν δεν θα επιστρέφαμε στους πιστωτές 40 δις, αυτό δεν σημαίνει όμως πως τα είχαμε στην τσέπη για να μπορούμε να τα ξοδέψουμε. Το να προσθέτουμε λοιπόν στο ταμειακό πλεόνασμα τους τόκους είναι σωστό, αλλά όχι και τα χρεολύσια, τα οποία θα έπρεπε να δανειστούμε από άλλους.
Δυστυχώς είναι αδύνατο να έχουμε και το σκύλο χορτάτο (τη στάση) και την πίτα ολόκληρη (τα νέα δανεικά)
Με λίγα λόγια το ταμειακό πλεόνασμα από τη στάση για την κυβέρνηση θα ήταν η διαφορά μεταξύ πρωτογενούς και συνολικού ελλείμματος. Δηλαδή μόνο οι τόκοι, δηλαδή 13δις. Και το ελληνικό κράτος θα είχε έλλειμμα 10 δις αντί για 23 που θα είχε χωρίς τη στάση. Άρα και πάλι θα είχες έλλειμμα που θα έπρεπε να το καλύψεις, ή με νέους φόρους ή με περικοπές στις δαπάνες (αφού κανείς δεν θα σου δάνειζε).
—-edit end 16.09.2010——-
Σε αυτόν τον πονοκέφαλο, θα πρέπει να πρέπει να προστεθεί και αυτός των τραπεζών, όπου για να μην χρεοκοπήσουν άμεσα (καθώς με τη στάση θα είναι 35δις μείον λόγω των ομολόγων ελληνικού δημοσίου που κατέχουν), θα πρέπει να πείσουμε την ΕΚΤ να συνεχίζει να τις δανείζει έστω και με μη-ρευστοποιήσιμα ελληνικά ομόλογα (λατρεύω του ευφημισμούς). Δεν είμαι σίγουρος πως θα τα καταφέρουμε, ειδικά καθώς η ΕΚΤ πιθανότατα θα νιώθει ανταγωνιστικά απέναντι στην κίνησή μας. Εάν δεν καταφέρουμε να πείσουμε την ΕΚΤ θα πρέπει να τις εθνικοποιήσουμε και να αναλάβουμε όλους τους σκελετούς που έχουν κρυμμένους στη ντουλάπα και φυσικά όλους τους νέους σκελετούς που θα δημιουργήσουμε καθως μπορώ να υποθέσω πως για τους επόμενους μήνες η χρεοκοπία νοικοκυριών και των επιχειρήσεων θα γίνει ένα ευχάριστο σπορ (οι καλές ιδέες αντιγράφονται). Σπορ που θα αυξήσει τα ελλείμματα των εθνικοποιημένων τραπεζών.Άλλο σημείο που είναι προβληματικό είναι το πως θα αντιμετωπίσουμε τη σίγουρη φυγή των κεφαλαίων. Από τα 190 δις καταθεσεις που έχουμε στη χώρα, ιδανικά δεν θα μείνει κολυμπυθρόξυλο καθώς κάθε σόφρων άνθρωπος θα τρέξει να παρει τις καταθέσεις του στο εξωτερικό. Απαγόρευση εξαγωγής συναλλαγματος δεν είναι συμβατή με την παραμονή στο ευρώ. Σε αυτό το ερώτημα μου απάντησε ένας άλλος αναγνώστης ο blueskiesgr όπου πρακτικά πρότεινε τη λύση της δέσμευσης μέρους των καταθέσεων και την αναγκαστική μετατροπή τους σε ομόλογα. Σε αυτό θα πρόσθετα κι εγώ τον επίσης αναγκαστικό περιορισμό των εβδομαδιαίων αναλήψεων.
Αυτό μας λύνει το πρόβλημα της φυγής των κεφαλαίων προσωρινά αλλά δημιουργεί καινούργιους πονοκεφάλους. ΠΧ ραγδαία πτώση της κατανάλωσης. Δεν είναι απαραίτητα κακό, αλλά αυτό θα σημαίνει και ραγδαία πτώση του ΑΕΠ, νέα κύματα χρεοκοπιών από επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου, νέοι σκελετοί στις τράπεζες, νέες ανάγκες χρηματοδότητησης προς αυτές.
Γρήγορα θα γίνει εμφανές πως το χρεοκοπημένο ελληνικό κράτος θα πρέπει να διαπραγματευτεί με μία εξοργισμένη ευρωπαϊκή γραφειοκρατία, από την οποία θα εξαρτάται απόλυτα και η συνέχειά του. Δεν μπορώ καν να μετρήσω τα ενδεχόμενα αποτελέσματα μίας τέτοιας σύγκρουσης. Πιθανό να εκδιωχθούμε από το ευρώ, ή να πρέπει να δεχθούμε την επιβολή μιας εξωτερικής διακυβέρνησης κάτι που θα σημαίνει μία ντεφάκτο έλλειψη εθνικής κυριαρχίας. Μέρος αυτής της διαπραγμάτευσης θα αποτελεί σίγουρα και η ανάκληση της στάσης πληρωμών και η ανάληψη από το κράτος των προηγούμενων χρεών του ή έστω σημαντικού μέρους τους.
Σημαντικές παράμετροι αυτής της σύγκρουσης θα είναι νομικής φύσης. Δεν είμαι δυνατός στα νομικά αλλά αυτά που μπορώ να σκεφτώ πρόχειρα είναι: Πολίτες που θα προσφύγουν κατά της υποχρεωτικής δέσμευσης των καταθέσεών τους, επιχειρήσεις που θα προσφύγουν νομικά εναντίον του κράτους. Το πρόβλημα εδώ είναι πως λόγω της ΕΕ, υπαρχει μία εξωτερική δικαιοσύνη που έχει δυνατότητες επιβολής στο εσωτερικό δίκαιο της χώρας. Εδώ θέλω βοήθεια από κάποιον που σκαμπάζει από τέτοια.
Eχει ακουστεί από διάφορους υπέρμαχους της στάσης, πως κανείς δεν μπορεί να μας αναγκάσει να φύγουμε από το ευρώ. Μπορεί να είναι σωστό de jure, αλλά σίγουρα υπάρχουν πολλοί de facto δρόμοι για να αναγκασούμε να φύγουμε από το ευρώ. Τον ευκολότερο που σκέφτηκα τον έχω αναφέρει ήδη παραπάνω, και είναι η άρνηση της ΕΚΤ να συνεχίζει να χρηματοδοτεί τις ελληνικές τράπεζες. Αυτό θα δημιουργήσει μια τεράστια ανάγκη για ευρώ από το κράτος που θα τις εθνικοποιήσει, της τάξης των 90-100 δις σε πρώτη φάση (54δις ήταν τον Νοέμβρη του 2009 τα δανεικά της ΕΚΤ και 35δις είναι τα ομόλογα του ελληνικού δημοσίου που κατέχουν οι τράπεζες). Καθώς το ελληνικό κράτος δεν μπορεί να εκδόσει ευρώ και η ΕΚΤ θα αρνείται να το κάνει, αυτά τα 100δις θα πρέπει να βρεθούν από εσωτερικούς πόρους, πράγμα σε γενικές γραμμές αδύνατο, τη στιγμή που όπως είπαμε, από τη στάση, προσωρινά θα έχουμε ταμειακά διαθέσιμα γύρω στα 20δις. Αυτή η πίεση θα είναι μια δεύτερη στάση που πιθανότατα θα μας αναγκάσει να φύγουμε από την ευρωζώνη.
Άλλο ένα πρόβλημα που μπορώ να σκεφτώ, έχει να κάνει με τον ανταγωνισμό που θα δημιουργήσεις απέναντι στους πολίτες τους. Δεν μπορώ να σκεφτώ κανέναν εκπρόσωπο της φαντασιακής μεσοαστικής τάξης -που αποτελεί την πλειοψηφία της ελλάδας- να παίρνει με καλό μάτι τη δέσμευση των καταθέσεων του. Νομίζω πως το λέω και παρακάτω, αλλά η κατανάλωση είναι μέρος της φαντασίωσης των ευπρεπών τάξεων. Χωρίς κατανάλωση οι ευπρεπείς (πρακτικά μικροαστικες) τάξεις δεν μπορούν να αυτοπροσδιοριστούν ως μεσαίοι κι αυτό πιθανότητα δεν θα το πάρουν θετικά. Να μην ξεχνάμε πως οι θειάδες της αργεντινής βγήκαν στο δρόμο για τις καταθέσεις και ξαναμπήκαν σχετικά γρήγορα σπίτι τους μόλις η κατάσταση ομαλοποιήθηκε και ο κίρχνερ τους υποσχέθηκε να αποπληρώσουν δάνεια με την παλιά ισοτιμία.
γενικά ας κανουμε πιο αναλυτικο το σενάριο της στάση χωρίς έξοδο απο το ευρώ, διότι και από άποψη χώρου δεν ήμουν δίκαιος μαζί του και αξίζει τον κόπο μια ευρύτερη ανάλυση
Οπότε ας προχωρήσουμε στο δεύτερο σενάριο που είναι περισσότερο τολμηρό και προτείνει:
Στάση πληρωμών με ταυτόχρονη έξοδο από το ευρώ.
Το βασικό επιχείρημα για να φύγουμε από την ευρωζώνη, είναι να αποκτήσουμε ξανά την εθνική κυριαρχία μας επί της νομισματικής πολιτικής. Το ευρώ τυπώνεται και ελέγχεται από την ΕΚΤ και άρα η ελληνική πολιτική τάξη δεν έχει έλεγχο επί του νομίσματος. Θεωρητικά καμία κυβέρνηση δεν έχει και η ΕΚΤ είναι ανεξάρτητη. Όλοι γνωρίζουμε όμως πως η νομισματική πολιτική ελέγχεται από τις μεγάλες χώρες και κατά βάση ακολουθεί τη μονεταριστική ορθοδοξία που επιθυμεί σταθερότητα τιμών και ρευστότητα χρήματος στην αγορά, ενδιαφερόμενη μόνο δευτερευόντως για την ανάπτυξη -πραγματική ή νομισματική (φούσκα).
Η πεποίθηση πως η νομισματική πολιτική θα πρέπει να καθορίζεται από μία “ανεξάρτητη” (από τους πολιτικούς) κεντρική τράπεζα, βασίζεται στην στρατηγική “ευκολία” με την οποία οι πολιτικοί προτιμούν να βρίσκουν μία νομισματική διέξοδο στα πολιτικά τους προβλήματα. Προτιμούν, όπως λένε, να τυπώνουν την διέξοδο τους από κάθε καπιταλιστική κρίση. Η στρατηγική αυτή “ευκολία” δεν είναι παράλογη. Γιατί να επιβάλεις δημοσιονομική πειθαρχία από τη στιγμή που έχεις τη δυνατότητα να τυπώσεις το έλλειμμά σου. Άλλωστε είναι πιο εύκολο να μειώσεις την αγοραστική δύναμη των πολιτών σου, δίνοντάς τους αυξήσεις (πληθωριστικό χρήμα).
Είναι πάντα στρατηγικά καλύτερο και εκλογικά πιο επωφελές να είσαι εσύ ο καλός της παρέας που δίνει αυξήσεις, την ίδια στιγμή που οι κακοί κερδοσκόποι αυξάνουν τις τιμές μέσα σε αυτόν τον πληθωριστικό κύκλο. Και τα παραδείγματα είναι άφθονα με κορυφαίο τον Paul Volker, που ως άρχοντας της FED, σκότωσε τον πληθωρισμό, στα τέλη της δεκαετίας του 70. Ταυτόχρονα όμως στέρησε την επανεκλογή του Κάρτερ, δίνοντας την εξουσία σ’έναν καραγκιόζη σαν τον Ρήγκαν.
Το χρήμα, μετά την άρση της συμφωνίας του Μπρέτον Γούντς το 1972, δεν συνδέεται με κάποιο ευγενές μέταλλο ή άλλη σταθερή αξία, αλλά βασίζεται στη δύναμη, την αξία και τη σωφροσύνη της χώρας που το τυπώνει. Κι επειδή είναι απίθανα δύσκολο να προσμετρηθούν όλα αυτά με επάρκεια, οι ισοτιμίες των νομισμάτων αλλάζουν συνεχώς. Άρα μία χώρα μπορεί να τυπώσει όσο χρήμα επιθυμεί. Για να μην έχει πληθωριστική επίπτωση αυτό, θα πρέπει και η αξία της χώρας να αυξάνεται αναλόγως. Αυτή τη δουλειά αναλαμβάνουν να κάνουν με “ανεξάρτητο” (από τους πολιτικούς) τρόπο οι κεντρικοί τραπεζίτες. Όσο πιο απερίσκεπτα τυπώνει μια χώρα νόμισμα, τόσο μειώνεται η αξία του. Και ακόμα χειρότερα οι συναλλασσόμενοι φοβούνται πως μία άστατη νομισματική πολιτική, κάνει τη διατήρηση της αξίας του χρήματος τουλάχιστον επίφοβη. Όσο πιο επίφοβη είναι η θέση ενός νομίσματος, τόσο μικρότερη η αξία του, καθώς όπως λέει και το παλιό ρητό, το κακό χρήμα πάντα εκτοπίζει το καλό. Οι συναλλασσόμενοι θα προτιμήσουν να κρατήσουν οποιοδήποτε άλλο αγαθό στα χέρια τους από το νόμισμα μιας χώρας που ξέρεις ότι χάνει συνεχώς αξία.
Για όλα αυτά -και μερικά ακόμα- δεινά υπάρχουν υποτίθεται οι κεντρικοί τραπεζίτες, που με “επιστημονικό” και “ορθολογικό” τρόπο, προσφέρουν στην αγορά όσο χρήμα είναι απαραίτητο για τη λειτουργία της χωρίς αυτό το χρήμα να χάσει την αξία του, από το αλόγιστο τύπωμα.
Φυσικά για να είμαστε εδώ και να μιλάμε σήμερα, ξέρουμε πολύ καλά πως οι κεντρικοί τραπεζίτες τα έχουν σκατώσει άνευ προηγουμένου. Κι αν τελικά φοβόμασταν τους πληθωριστικής στρατηγικής πολιτικούς, σήμερα ζούμε μία τεράστια και χωρίς διέξοδο κρίση χρέους που προκάλεσαν οι τραπεζίτες. Που θα μπορούσαμε ευχαρίστως να τους μαστιγώνουμε για τα επόμενα 50 χρόνια, καθώς όμως το πυγοράπισμα καίτοι ευχάριστο δεν είναι ο βασικός στόχος αυτής της συζήτησης, το παρακάμπτουμε.
Έστω λοιπόν πως έχουμε αποφασίσει πως η πολιτική της ΕΚΤ δεν συνάδει με τα συμφέροντα της Ελλάδας. Και αποφασίζουμε να ξανα-αποκτήσουμε την νομισματική μας κυριαρχία. Κι εδώ ξεκινάνε τα διλήμματα και τα προβλήματα.
Μία ωραία παρασκευή αποφασίζουμε την έξοδο από το ευρώ και την ταυτόχρονη υποτίμηση του νομίσματος κατά 50% σε σχέση με το ευρώ. Για κάθε ένα ευρώ λοιπόν θα έχουμε δύο νέες δραχμές. Το πρώτο ερώτημα που μπαίνει αφορά στα συμβόλαια που έχουν συναφθεί σε ευρώ. Από τα δάνεια προς τις τράπεζες, μέχρι τα ομόλογα του ελληνικού δημοσίου. Όλα αυτά θα πρέπει να εκφραστούν σε νέες υποτιμημένες δραχμές. Είναι πρακτικά αδύνατο να συνεχίσουν να εκφράζονται σε ευρώ, καθώς όλη η χώρα θα παίρνει μισθούς σε υποτιμημένες δραχμές και τα δάνεια δεν θα μπορούν να αποπληρωθούν.
Κι ας πάρουμε τα ομόλογα του δημοσίου που είναι και τα πιο χαρακτηριστικά. Καθώς το κράτος θα συλλέγει φόρους σε δραχμές, εάν τα ομόλογα συνεχίσουν να πληρώνονται σε ευρώ, αυτό θα σημαίνει διπλασιασμό του χρέους, έτσι όπως εκφράζεται σε τοπικό νόμισμα. Κι έτσι το κράτος θα ξοδεύει τα διπλά χρήματα στην αποπληρωμή του χρέους. Αν όμως το υπερβολικό χρέος είναι αυτό που μας έφερε εδώ, είναι εμφανές πως ο διπλασιασμός του δεν πρόκειται να μας σώσει.
Άρα με κάποιο εύσχημο τρόπο θα πρέπει όλα τα συμβόλαια από την μεγάλη παρασκευή και πέρα να εκφράζονται σε δρχ. Αυτό για τα ομόλογα σημαίνει, μια ντεφάκτο αναδιαπραγμάτευση του χρέους που πλέον πια θα διαθέτει τη μισή αξία σε ευρώ. Δηλαδή χρωστούσαμε 300δις ευρώ, θα χρωστάμε 300δις δρχ, μόνο που η δρχ θα αξίζει όσο μισό ευρώ. Αυτή η κίνηση μπορεί να ξεσηκώσει αντιδράσεις στην εσωτερική αγορά, αλλά είναι πολιτικά και νομικά αντιμετωπίσιμες. Τα προβλήματα βρίσκονται στους δανειστές μας που βρίσκονται στο εξωτερικό και οι οποίοι θα αντιμετωπίσουν μία ντεφάκτο χασούρα της τάξης του 50%. Κι ας πιάσουμε σιγά σιγά τους παίκτες και τον άμεσο αντίκτυπο που θα έχει μια τέτοια κίνηση.
Οι ξένοι ομολογιούχοι και κάτοχοι ελληνικού χρέους. Χοντρικά (διοτι τα στοιχεια ειναι λιγο παλιά) περί τα 390 από τα 450δισ που είναι το συνολικό ελληνικό χρέος (κυβέρνηση, επιχειρήσεις, νοικοκυριά) θα υποδιπλασιασούν αυτόματα. Κάτι που κανείς δεν θα καταπιεί αμάσητο. Παρότι τα ελληνικά μεγέθη δεν είναι τεράστια, απώλειες της τάξης του 50% θεωρούνται υπερβολικές σε σχετικά σταθερές αξίες όπως τα ομόλογα, με αποτέλεσμα να αρχίσουν να κινδυνεύουν με χρεοκοπία πολλές τράπεζες του εξωτερικού.
Εδώ υπάρχει το επιχείρημα των CDS και η άποψη πως οι τράπεζες έχουν ήδη προβλέψει τον κίνδυνο μιας ελληνικής χρεοκοπίας. Τα CDS είναι στην πραγματικότητα μία ασφάλεια που σου υπόσχεται να καλύψει τη χασούρα σε περίπτωση που ο εκδότης του ομολόγου αδυνατεί να το αποπληρώσει. Ακούγεται υπέροχο και σαυτά βασίστηκαν όλα τα “ασφαλή δομημένα ομόλογα” που αγόραζε ο αλογοσκούφης και οι φίλοι του. Προς μεγάλη μας ατυχία, το μάθημα που πήρε όλος ο κόσμος από την κατάρρευση της Lehman ήταν πως δεν μπορείς να βασίζεσαι στα CDS σε περίπτωση που συμβεί κάτι χοντρό. Η ασφαλιστική AIG που κατέρρευσε μέσα σε 2 μέρες μετά τη Lehman, ήταν ιδιαίτερα εκτεθειμένη σε τέτοια συμβόλαια. Η αιτία της κατάρρευσης, ήταν το συμπέρασμα της κοινής λογικής πως η AIG δεν μπορούσε να τιμήσει όλα τα ασφαλιστήρια και να αποπληρώσει τους κατόχους CDS.
Άρα μπορούμε να θεωρήσουμε τα CDS κενό γράμμα και να αφήσουμε τους ξένους ομολογιούχους μας να τσουρουφλιστούν από την ντεφάκτο στάση πληρωμών μας. Κάτι που φυσικά καθόλου δεν θα χαροποιήσει τις ξένες κυβερνήσεις που θα αναγκαστούν με κάποιο τρόπο να επωμιστούν την ζημία των τουλάχιστον 1/2χρεους που τους επέβαλε η στάση πληρωμών της ελλάδας.
Δυστυχώς γιαυτούς, κάτι άλλο πέρα από την εισβολή, είναι αδύνατο να επιβάλουν στην ελλάδα να μην προχωρήσει σε αυτή τη ντεφάκτο στάση πληρωμών. Παρόλαυτά ας κρατήσουμε στο μυαλό μας πως θα βράζουν στο ζουμί τους και δεν θα είναι καθόλου μα καθόλου χαρούμενοι με του λόγου μας. Και πιθανότατα καθόλου φιλικοί στις επόμενες κινήσεις τους.
Να σημειώσουμε εδώ, πως η αργεντινή 10χρόνια μετά την στάση πλρωμών της, ακόμα δεν έχει ξεμπλέξει με όλους τους κατόχους αργεντίνικων ομολόγων. Από τα 100δις δολάρια, οι κάτοχοι των 80δις δέχθηκαν να πάρουν γύρω στα 20 σέντς στο δολάριο, αλλά οι κάτοχοι των υπόλοιπων 20, ακολουθούν πολύ σκληρή πολιτική με αποτέλεσμα αυτή τη στιγμή τα αργεντίνικα ομόλογα να πωλούνται με ένα spread της τάξης του 9-10% (900-1000 μονάδες βάσης). Κι αυτά είναι τα καλά νέα, καθώς μετά τη χρεοκοπία, είναι εξαιρετικά δύσκολο για την αργεντινή να δανειστεί ακόμα και με αυτά τα επιτόκια.
Να σημειώσουμε επίσης πως, λίγο χρόνο μετά τη χρεοκοπία, θα είναι εξαιρετικά πιθανό τα ελληνικά ομόλογα να αξίζουν ακόμα λιγότερο, αλλά αυτό θα το συζητήσουμε παρακάτω
Οι ελληνικές τράπεζες.
Καθώς οι ελληνικές τράπεζες χρωστάνε ευρώ στην ΕΚΤ, είναι εξίσου αδύνατο να την αποπληρώσουν, καθώς τα κέρδη τους θα είναι σε υποτιμημένες δραχμές. Άρα το κράτος, μαζί με την αλλαγή νομίσματος, κληρονομεί στην ουσία και όλες τις τράπεζες, ταυτόχρονα αυξάνοντας το χρέος του και τους πονοκεφάλους του. Διότι όχι μόνο θα έχει να διαχειριστεί μια πολύ δύσκολη κατάσταση στη χώρα, αλλά θα πρέπει να ασχοληθεί και με το μικρομάνατζμεντ ενός ολόκληρου κλάδου. Στα θετικά βρίσκονται πως τα κέρδη που πραγματοποιούν οι τράπεζες στο εξωτερικό θα είναι τουλάχιστον διπλάσια σε νέες δραχμές. Φυσικά υπό την αίρεση πως παρά τη γκρίνια των εταίρων μας, κανείς δεν θα προχωρήσει σε πάγωμα και κατασχέσεις των στοιχείων των ελληνικών τραπεζών στο εξωτερικό.
Τα νέα εθνικοποιημένα χρέη των τραπεζών προς την ΕΚΤ, θα επιβαρύνουν το δημόσιο χρέος, κάτι που βραχυχρόνια θα κάνει το “κανόνι” της στάσης πληρωμών ακόμα πιο μεγάλο. Θεωρητικά όμως τα υγιή στοιχεία ενεργητικού των τραπεζών, καθώς και τα εσωτερικά δάνεια σε μακροχρόνιο διάστημα θα αποδώσουν στο κράτος κέρδη, εάν τα διαχειριστεί συνετά. Κάτι που στρατηγικά είναι δύσκολο, καθώς το συμφέρον των πολιτικών -που θα είναι τα νέα αφεντικά των τραπεζών- δεν θα διαφέρουν σε προοπτική, από τα συμφέροντα των μέχρι τώρα τραπεζιτών που κατέστρεψαν το τραπεζικό σύστημα. Βραχυχρόνια επανεκλογή για τους μεν, βραχυχρόνια μπόνους για τους δε.
Η τραπεζική είναι μία σχετικά εύκολη τέχνη που χρειάζεται τεράστια εγκράτεια για να μην δημιουργήσει φούσκες, κρίση χρέους και κατάρρευση. Οι πολιτικοί δυστυχώς δύσκολα θα ενδιαφερθούν για τη φούσκα, εάν αυτή κρατά τους ψηφοφόρους χαρούμενους, όπως ακριβώς η πολιτική Greenspan δύσκολα μπορούσε να αντισταθεί στο υπερδεκαπενταετές “αναπτυξιακό θαύμα” των ΗΠΑ. Στην πραγματικότητα επί 17 χρόνια οι ΗΠΑ έκαναν ένα επιτόπιο τροχαδάκι και η ανάπτυξη ήταν ρηχή, φαινομενική και αποτέλεσμα στατιστικών τρίκ και υπερβολικής ρευστότητας (ένας πληθωρισμός των assets). Παρόλαυτά επί 17 χρόνια, οι πολιτικοί πανηγύριζαν, ο χρηματο-οικονομικός τομέας πάχαινε με μπόνους και ασύδοτες πρακτικές και οι πολίτες έτρεχαν αλαφιασμένοι να πιάσουν το όνειρο της επόμενης φούσκας αυτόματου πλουτισμού. Από τις Dot.com στο σπεκουλάρισμα κατοικιών και οσονούπω κρατικού χρέους.
Παρόλαυτά, για το βραχυχρόνιο διάστημα που μιλάμε, τίποτα δεν θα φαίνεται και οι τράπεζες θα μπορούν να εκτελούν τις εντολές των νέων αφεντικών τους.
Τα νοικοκυριά.
Είναι εμφανές πως θα πάρουν τον πούλο καθώς: Η υποτίμηση θα διπλασιάσει (τουλάχιστον) τις τιμές σε όλα τα εισαγόμενα αγαθά. Ταυτόχρονα, καθώς οι μισθοί τους θα εκφράζονται σε νέες δραχμές, δεν θα έχουν και το κέρδος της υποτίμησης των δανείων τους. Με λίγα λόγια 50.000ευρώ χρωστούσαν, 50.000δρχ χρωστάνε, τη στιγμή που 2000ευρώ μισθό είχαν, 2000δρχ θα έχουν. Μοναδική εξαίρεση σε αυτό, είναι όλοι όσοι έχουν εισοδήματα από το εξωτερικό και οι οποίοι θα νιώσουν ξαφνικά πιο πλούσιοι από τους συμπολίτες τους. Θεωρητικά, παρά το κύμα ανατιμήσεων των εισαγόμενων προιόντων, οι τιμές των εγχώριων θα πρέπει να παραμείνουν σχετικά σταθερές. Όπως θα εξηγήσουμε παρακάτω, αυτό είναι πρακτικά εξαιρετικά απίθανο.
Όπως συνέβη και με την αργεντινή, κάθε ταξίδι στο εξωτερικό θα κοστίζει από την παρασκευή τα διπλάσια και κάθε έξοδο που γίνεται στο εξωτερικό θα κοστίζει εξίσου το διπλάσιο. Άρα όσοι σπουδάζουν τα παιδιά τους στο εξωτερικό, σύντομα θα νιώσουν πως δεν θα αντέχουν να το κάνουν.
Πολύ σύντομα επίσης θα γίνει εμφανές πως η φαινομενική ευμάρεια των χρόνων του σκληρού ευρώ έχει τελειώσει κι αυτό θα είναι ένα μεγάλο σοκ σε μία μεσαία τάξη που είχε συνηθίσει να νιώθει βοριο-ευρωπαία στις καταναλωτικές της συνήθειες.
Κάτι το οποίο θα τους οδηγήσει στην ανάγκη να κρατήσουν τα ευρώ που θα μείνουν στα χέρια τους, προκειμένου να τα ανταλλάξουν με ακόμα πιο υποτιμημένες δραχμές αργότερα στην πορεία.
Μπορούμε να δεχθούμε επίσης πως η “μαλακή” νέα δραχμή δύσκολα θα αποκτήσει αίγλη παρόμοια με το ευρώ κι έτσι μπορούμε να θεωρούμε σχεδόν βέβαιο πως θα υπάρχει ένα οικονομικό αλλά κι ένα φαντασιακό κίνητρο να έχουμε μια ντεφακτο διπλή κυκλοφορία νομισμάτων. Μία δραχμή που θα εξυπηρετεί τις καθημερινές ανάγκες και τις συναλλαγές με το δημόσιο. Και μία παράλληλη κυκλοφορία σκληρών ευρώ με δική της ισοτιμία που θα χρησιμοποιείται για πιο “σοβαρές” αγορές. Θα είναι δύσκολο να περιορισθεί μια τέτοια παράλληλη κυκλοφορία καθώς η χώρα βασίζεται στον τουρισμό που είναι μια πορώδης διαδικασία ανταλλαγής συναλλάγματος.
Το κράτος.
Στα αρχικά στάδια το κράτος θα είναι ο μεγαλύτερος κερδισμένος αυτού του οικονομικού τρικ. Θα αποκτήσει ξανά τη δυνατότητα να τυπώνει το νόμισμα στο οποίο εκφράζεται το χρέος και τα έξοδά του. Θα έλεγχει την ισοτιμία του και γενικά θα αποκτήσει εκείνο το κομμάτι της κυριαρχίας που απώλεσε με την είσοδο στην ευρωζώνη.
Το εξωτερικό χρέος , εκπεφρασμένο σε ευρώ θα μειωθεί στο μισό. Αυτά είναι τα καλά νέα, διότι τα κακά είναι πως και τα έσοδα του κράτους εκπεφρασμένα σε ευρώ θα μειωθούν εξίσου ανάλογα στο μισό. Κάτι που αρχικά τουλάχιστον θα κάνει την αποπληρωμή του χρέους εξίσου δαπανηρή με την εποχή πριν την έξοδο. Άρα ceteris paribus το κράτος θα πληρώνει σε τοκοχρεωλύσια το ίδιο ποσοστό των κρατικών εσόδων του. Αν προσθέσουμε εδώ και τα χρέη των τραπεζών που ντεφάκτο θα εθνικοποιηθούν, αρχίζει να φαίνεται πως η έξοδος από το ευρώ δεν ήταν απαραίτητα μια καλή ιδέα που θα μας γλύτωνε από το χρέος.
Αυτή τη δύσκολη στιγμή, εισέρχεται ο μεφιστοφελής στη σκηνή με την μικρή του πρόταση. Ποιός είναι άραγε ο λόγος να ακολουθήσεις σκληρή αντι-πληθωριστική μονεταριστική πολιτική αφού βγήκες από το ευρώ? Μήπως τώρα που έχεις το δικαίωμα να τυπώσεις νόμισμα, να ήρθε η ώρα να το πράξεις? Τα στοιχεία υπερ είναι πολλά. Παραθέτω μερικά:
i) Το χρέος θα αποπληρωθεί πιο εύκολα,
ii) το πληθωριστικό σοκ λόγω της υποτίμησης θα είναι ήδη μεγάλο, και λίγο παραπάνω πληθωρισμός δεν θα φανεί ιδιαίτερα.
iii) Τα παραπάνω χρήματα θα σε βγάλουν από τη δύσκολη θέση απέναντι στους ψηφοφόρους σου που θα είναι εμφανώς σοκαρισμένοι και σίγουρα όχι χαρούμενοι από τις αλλαγές που θα νιώθουν στη ζωή τους. Και ειδικά με τόσο μεγάλη αύξηση του κόστους ζωής, η κοινωνική πολιτική θα είναι επιβεβλημένη στη νέα φτωχή τάξη που θα έχει δημιουργηθεί.
iv) Αν έχεις οποιοδήποτε σχέδιο να δημιουργήσεις ανάπτυξη, θα χρειαστούν επενδύσεις και το τύπωμα θα σε βοηθήσει να θέσεις σε λειτουργία τα πρώτα μικρά σου σχέδια
v) Από το σοκ της αλλαγής πολλές επιχειρήσεις δεν θα μπορέσουν να αντέξουν. Κι αυτό είναι πιθανό να συμβεί και σε κάποιες στρατηγικού ενδιαφέροντος τομείς. Είναι πιθανό να αναγκαστείς να εθνικοποιήσεις ή να προσφέρεις πιστώσεις σε επιχειρήσεις όπως η ΔΕΗ, ο ΟΤΕ, τα ΕΛΠΕ, η ΔΕΠΑ κλπ. Επιχειρήσεις που δεν μπορείς να σταματήσουν να λειτουργούν χωρίς να επιστρέψουν τη χώρα έναν αιώνα πίσω.
vi) με την έξοδο από το ευρώ, τόσο οι πολίτες σου, όσο και οι ξένοι θα έχουν μικρότερη εμπιστοσύνη στο νόμισμα και θα περιμένουν την επιπλέον υποτίμησή του, κάτι που κάνει την διατήρηση της ισοτιμίας σχετικά δύσκολη αν όχι απίθανη υπόθεση. Γιαυτό το λόγο είναι ίσως καλύτερο να τους προλάβεις υποτιμώντας κι άλλο το νόμισμα με το τύπωμα επιπλέον χρήματος
vii) H έξοδος απο το ευρώ και η στάση πληρωμών θα προκαλέσει σίγουρα προβλήματα στο δανεισμό της χώρας από τις διεθνής αγορές χρήματος. Άρα, εάν η κυβέρνηση δεν μπορεί ή δεν θέλει να διατηρεί στο εσωτερικό έναν αυστηρά ισοσκελισμένο προϋπολογισμό, θα πρέπει να καταφύγει στο τύπωμα χρήματος.
Με τόσα επιχειρήματα η πολιτικά “εύκολη” λύση του τυπώματος είναι νομίζω μονόδρομος. Ειδικά στο σκηνικό μίας έστω και ελαφριάς απομόνωσης που θα έχουμε “κερδίσει”. Μόνο που αυτό θα σημαίνει ότι ο πληθωρισμός θα συνεχίσει ακάθεκτος. Οι ξένοι -ή τελοσπαντων όσοι ακόμα σου μιλάνε- δεν θα έχουν καμία εμπιστοσύνη στην έστω και μειωμένη κατά 50% αξία των ομολόγων τους (καθώς η αξία τους θα μειωθεί περαιτέρω από το τύπωμα) και ταυτόχρονα επιχειρήσεις και νοικοκυριά θα προσπαθούν με κάθε τρόπο να βγάλουν τα χρήματά τους από τη χώρα περιμένοντας επιπλέον υποτιμήσεις.
Κάτι που θα σε οδηγήσει να έχεις έτοιμο ένα σχέδιο περιορισμού της ανταλλαξιμότητας του νομίσματος σου. Με κάποιο τρόπο θα πρέπει να καταφέρεις να μην επιτρέψεις το κακό χρήμα (τη δραχμή), να εκτοπίσει το καλό (τα υπόλοιπα νομίσματα) στην αγορά σου. Οι πολίτες και τα νοικοκυριά θα προτιμούν να κρατούν τ’άλλα νομίσματα στα χέρια τους και να ξεφορτώνονται τις δραχμές όσο πιο γρήγορα μπορούν. Αυτή η αύξηση της ταχύτητας κυκλοφορίας των δραχμών και το πόσο ανεπιθύμητες θα είναι, θα ρίξει ακόμα περισσότερο την αξία τους. Τα μέτρα συναλλαγματικού περιορισμού σε μία παγκοσμιοποιημένη αγορά είναι εξαιρετικά δύσκολα και εξαιρετικά περιοριστικά για τους πολίτες σου. Ταυτόχρονα όμως θα είναι και εξαιρετικά αναγκαία καθώς όλοι θα γνωρίζουν πως η δραχμή θα συνεχίσει να χάνει αξία.
Κι αυτό βάζει ίσως ένα από τα βασικά ζητήματα αυτής της κίνησης. Όλος ο μηχανισμός της εξόδου από το ευρώ και της υποτίμησης θα βάλει τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά σε μία πορεία σύγκρουσης και ανταγωνισμού με το κράτος και το νέο νόμισμα το οποίο θα προσπαθεί να εισάγει και να νομιμοποιήσει. Αυτός ο ανταγωνισμός θα φανεί αμέσως από τις πρώτες μέρες. Ο κόσμος δεν θα ανταλλάσει το ρευστό που έχει στα χέρια του προκειμένου να ανταλλαχθεί με νέες δραχμές. Οι εξαγωγικές επιχειρήσεις και ο τουρισμός θα μετατραπούν σε μηχανισμούς εξαγωγής συναλλάγματος από τη χώρα, καθώς όσοι κερδίζουν χρήματα σε συνάλλαγμα θα αρνούνται να το μετατρέπουν σε δραχμές στις τιμές που θα τους προτείνει το κράτος. Πιθανότατα θα αρνούνται να το μετατρέπουν σε δραχμές ακόμα κι αν το κράτος προσφέρει τιμές “αγοράς”, καθώς θα περιμένουν επιπλέον μελλοντική πτώση της αξίας της νέας δραχμής.
Οι επιχειρήσεις.
Για αρχή ας δούμε τι θα γίνει με τα εγχώρια προιόντα. Θεωρητικά όπως λέγαμε, καθώς τόσο το εργατικό κόστος, όσο και το κόστος των πρώτων υλών που προέρχονται από τη χώρα δεν θα αλλάξει, θα περιμέναμε ένα πλεονέκτημα των εγχώριων προιόντων έναντι των εισαγόμενων. Φυσικά εισαγόμενες πρώτες ύλες όπως το πετρέλαιο θα είναι πιο ακριβές, αλλά αυτό, δεν θα είναι το μεγαλύτερο μέρος του κόστους. Κι εδώ ας πάρουμε το αγαπημένο μου παράδειγμα με τα στραγγιστά γιαούρτια. Το Lidl πουλάει το φθηνότερο στραγγιστό γιαούρτι με 10% λιπαρά στα 2,1 ευρώ το κιλό. Η Vivartia πουλά το ίδιο γιαούρτι 3,2 ευρώ το κιλό. Με την υποτίμηση, το γιαούρτι του Lidl θα αυξηθεί στις 4,2 δρχ, ενώ το ντόπιο γιαούρτι της Vivartia θα πρέπει να παραμείνει στις 3,2δρχ ή να αυξηθεί στις 3,5 βάζοντας μια λογική αύξηση λόγω πετρελαίου και πληθωριστικού κλίματος.
Σωστά? Φυσικά και όχι! Το γιαούρτι της Δέλτα μπορεί να πουλιέται στην ελλάδα 3,5 δρχ, αλλά μπορεί εξίσου εύκολα να εξαχθεί στην Ιταλία και να πουληθεί εκεί πιο φθηνά από το αντίστοιχο του Lidl (3,5δρχ/2=1,75ευρω). Φυσικά ο λόγος που κάναμε την υποτίμηση ήταν μεταξύ άλλων για να αυξήσουμε την ανταγωνιστικότητα των προιόντων μας, αλλά τι θα σημάνει αυτό για τα στραγγιστά γιαούρτια στην Ελλάδα? Πως η τιμή τους θα αυξηθεί πολύ κοντά στη “διεθνή” τιμή τους. Έτσι το γιαούρτι ΔΕΛΤΑ θα πωλείται στην ελλάδα τουλάχιστον 4δρχ (2ευρω), διότι διαφορετικά θα συνέφερε να το εξάγεις. Κάτι που θα συμβεί έτσι κι αλλιώς καθώς η νέα αυξημένη τιμή του, θα ρίξει την κατανάλωση και θα κατευθύνει την Vivartia προς το εξωτερικό για τη διάθεση της παραγωγής της.
Το ίδιο θα συμβει και σε όλα εκείνα τα εμπορευματοποιημένα εγχώρια αγαθά που έχουν μια “διεθνή” τιμή και μπορούν να εξαχθούν. Το αποτέλεσμα θα είναι ο πληθωρισμός να είναι ακόμα πιο έντονος, κι ένα σωρό εγχώρια αγαθά να είναι εξίσου απλησίαστα ακριβά. Θα πρέπει να θυμόμαστε λοιπόν πως δεν θα είναι μόνο οι BMW που θα είναι ακριβές, αλλά κι όλα εκείνα τα εγχώρια αγαθά που θα μπορούσαν να εξαχθούν. Στην τουρκία για παράδειγμα, παρότι η παραγωγή ελαιόλαδου δεν είναι αμελητέα, ο κόσμος δεν τρώει ιδιαίτερα ελαιόλαδο καθώς η τιμή του βρίσκεται πολύ κοντά στη διεθνή και με λίγα λόγια είναι απαγορευτική για τους ντόπιους. Θα γεννηθούν πολλά παρόμοια “παράδοξα” καθώς τα φρέσκα μανιτάρια θα είναι πολύ πιο φθηνά από τα άθλια βραστά κονσερβοποιημένα.
Σε αυτή τη διαδικασία είναι εμφανές πως το μεγαλύτερο μέρος της υπεραξίας του γιαουρτιού ΔΕΛΤΑ από την αύξηση της εγχώριας τιμής του θα το καρπώνεται η επιχείρηση. Φυσικά εδώ μιλάμε για τις πρώτες βδομάδες μιας τέτοιας αλλαγής και για το ποιοι θα είναι οι κερδισμένοι σ’ένα πρώτο επίπεδο σύγκρισης.
Το ίδιο θα συμβεί και με τις τουριστικές περιοχές, όπου οι τιμές θα γίνουν πολύ ακριβότερες για τους ντόπιους και ελαφρά φθηνότερες για τους ξένους. Πάλι αφαιρούμε εδώ την όποια μείωση στην τουριστική κίνηση θα έχεις από την αρνητική δημοσιότητα και την απομόνωση που θα έχεις κερδίσει και θεωρούμε λίγο αυθαίρετα πως όλα θα πηγαίνουν σχετικά καλά με το εξωτερικό. Οι κάτοικοι των τουριστικών περιοχών θα βρεθούν για μία ακόμη φορά με πλεονέκτημα έναντι του υπόλοιπου πληθυσμού καθώς α) θα μπορούν να έχουν στα χέρια του ευρώ και άλλα σκληρά νομίσματα τα οποία θα ανταλλάσσουν σε επικερδείς για τους ίδιους ισοτιμίες με νέες δραχμές. β) θα βρεθούν να έχουν μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη καθώς οι χρηματοροές τους σε συνάλλαγμα θα τους προφυλάξουν από τις συνεχείς υποτιμήσεις. Η διαφορά τους με τον βασικό μισθωτό θα αυξηθεί ακόμα περισσότερο γ) νιώθοντας το κράτος και το νέο νόμισμα ελαφρά εχθρικά, όπως και οι υπόλοιποι, θα θέλουν να κρατήσουν τουλάχιστον την ίδια υπεραξία που κρατούν και σήμερα: είτε μέσω του χαμηλότερου ΦΠΑ, είτε μέσω της επιδότησης της ηλεκτρικής ενέργειας, είτε μέσω της φοροδιαφυγής.
Οι πιο κρατιστές θα μπορούσαν να προτείνουν να αντιμετωπιστεί τόσο η έλλειψη, όσο και η υψηλή τιμή των εγχώριων προιόντων με εισαγωγή πλαφόν στις τιμές, αλλά αυτό θα αποτελέσει ένα ακόμα επίπεδο αντιπαράθεσης που θα δημιουργήσει ελλείψεις στα ράφια και φυσικά λαθρεμπόριο. Παρότι η “αγορά” δεν είναι κανένας θεϊκός μηχανισμός που γιατρεύει τα πάντα αυτόματα και από μόνη της, είναι ένας αρκετά καλός μηχανισμός προσδιορισμού των τιμών και της ζήτησης. Το κράτος θα διαθέτει τόσο πιεστικά προβλήματα και τόσες νέες αρμοδιότητες, που τέτοια πλαφόν θα καταστούν πολύ δύσκολα και αναποτελεσματικά στην πράξη. Ένα κράτος μπορεί να αλλάξει τους κανόνες και τα κέρδη μίας αγοράς. Μπορεί επίσης να δημιουργήσει συνθήκες όξυνσης ή άμβλυνσης του ανταγωνισμού. Αλλά δεν μπορεί να έχει τη φαντασίωση πως μπορεί να την ελέγξει πλήρως χωρίς με κάποιο τρόπο να παίξει με τους κανόνες της (ακόμα κι αλλάζοντας τους).
Ένα άλλο πόρισμα της υποτίμησης, θα είναι η τόνωση της εγχώριας παραγωγής σε τομείς που έχουν εγκαταλειφθεί. Όχι τόσο γιατί η πτώση του νομίσματος θα κάνει πιο φθηνά τα ελληνικά προιόντα, όσο γιατί η έλλειψη συναλλάγματος θα περιορίζει τα αγαθά που θα μπορούμε να εισάγουμε. Ναί, καλά το καταλάβατε, θα παρακαλάμε ξανά τον Κόκκαλη και την Ιντρακόμ να μας φτιάξουν αυτά τα άθλια netmod που καίγονταν συνέχεια. Ξαναλέω πως πιθανότατα ο κινέζος κόκκαλης να μπορεί να παράγει πολύ καλύτερα netmod σε πολύ πιο χαμηλή τιμή, όμως θα πρέπει να μην τον προτιμήσουμε καθώς -παρά το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα του Ρικάρντο- δεν θα διαθέτουμε επαρκές συνάλλαγμα για να το εισάγουμε.
Το οποίο σε 10 χρόνια μπορεί να κάνει την ιντρακομ να φτιάχνει πολυ καλά μόντεμ και να τα εξάγει ανταγωνιστικά, αλλά αυτό είναι μόνο ένα αισιόδοξο σενάριο και αφορά 10χρονια μετα. Διότι μπορεί οι έλληνες συσσωρευτές κεφαλαίου να αρκεστούν στο γεγονός πως θα πουλάνε τα άθλια μόντεμ στην εσωτερική αγορά. Και η μέχρι τώρα ιστορία δεν είναι πολύ ευγενική μαζί τους και με το βάθος της βεμπεριανής ηθικής τους.
Το ίδιο θα ισχύει και για όλα τα κεφαλαιουχικά αγαθά που θα ήθελες να εισάγεις για την ανάπτυξή σου. Ας υποθέσουμε πως έχουμε ένα στρατηγικό σχεδιασμό να αυξήσουμε δραματικά την ηλεκτροπαραγωγή με ΑΠΕ. Φυσικά πρόκειται για θεάρεστο έργο που έχει πραγματικό οικονομικό και ανταγωνιστικό αντίκτυπο στη χώρα (θα μειώσει την εξάρτησή σου από το επίσης εισαγόμενο πετρέλαιο), αλλά πιθανότατα θα είναι πολύ δύσκολο να βρεις συνάλλαγμα για την αγορά των ανεμογεννητριών. Έτσι θα πρέπει να αναπτύξεις τη δική σου δυνατότητα παραγωγής ανεμογεννητριών, κάτι που τουλάχιστον θα καθυστερήσει το θεάρεστο έργο της υγιούς ανάπτυξής σου.
Κοινωνιολογικά πορίσματα.
Για αρχή το σοκ της φτώχιας θα είναι δραματικό. Ολόκληρες κατηγορίες πολιτών που πίστευαν -έστω και φαντασιακά- πως άνηκαν στην ανώτερη κλίμακα της μεσαίας τάξης θα περάσουν από τα 5 στάδια της θλίψης πολύ απότομα. Όλα εκείνα τα εισαγόμενα αγαθά που όριζαν την τάξη τους, θα γίνουν πολύ δύσκολα αποκτήσιμα και ταυτόχρονα, η ίδια η δυσκολία της απόκτησής τους, θα τους αναγκάσει να παραδεχθούν πως οι “καλές μέρες” έχουν τελειώσει.
Το ίδιο θα συμβεί και σε φτωχότερα στρώματα στο πιο θεμελιώδες επίπεδο της διατροφής. Καθώς οι τιμές ακόμα και των εγχώριων τροφίμων, θα αποκτήσουν τη διεθνή τιμή τους, η πρόσβαση σε αυτά τα νέα “αγαθά πολυτελείας” θα περιοριστεί. Αυτό είναι σχεδόν σίγουρο πως θα βοηθήσει στην εμπέδωση του νέου καθεστώτος φτώχιας. Θα πρέπει να σκεφτούμε πως το λάδι, η φέτα, οι λιαστές ντομάτες, η παρμεζάνα θα γίνουν αγαθά απλησίαστα για μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού, τουλάχιστον στους ρυθμούς κατανάλωσης που είχαν συνηθίσει.
Ταυτόχρονα, καθώς η χώρα θα χρειάζεται εξαγωγές, και η εξαγωγική υποδομή είναι πραγματικά σέναν βόθρο αυτή τη στιγμή. Eίναι πολύ πιθανό μεγάλο μέρος της εμπορευματοποιημένης αγροτικής παραγωγής να πρέπει να κατευθυνθεί προς τη διασφάλιση συναλλάγματος.
Είναι πολύ πιθανό επίσης αγαθά όπως η βενζίνη να γίνουν δυσπρόσιτα, ειδικά εάν το κράτος αποφασίσει να μη θυσιάσει τα έσοδά του μειώνοντας τους φόρους στα καύσιμα. Και πιθανό να πρέπει να κρατήσει τους φόρους ψηλά προκειμένου να αποθαρρύνει τις εισαγωγές καυσίμων που κοστίζουν πολύτιμο συνάλλαγμα. Οπότε είναι σαφές πως θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η χρήση αστικών μέσων μαζικής μεταφοράς, τρένων και λοιπών μέσων που εξοικονομούν ενέργεια, σίγουρα όχι ταξί και αυτοκίνητα. Καθώς ο σιδηρόδρομος έχει αφεθεί στην τύχη του, όσο προσοχή και να του δοθεί, θα δημιουργηθούν προβλήματα λόγω έλλειψης των απαραίτητων εισαγόμενων κεφαλαιουχικών αγαθών. Είναι επίσης πιθανό, λόγω της ακρίβειας ή της έλλειψης βενζίνης να δημιουργηθεί υπερβολική ζήτηση που δεν θα μπορεί να καλυφθεί με την υπάρχουσα υποδομή.
Και τώρα που είπα ενέργεια. Ρεύμα. Ευτυχώς για τη μισή ηλεκτροπαραγωγή της χώρας ευθύνεται ο βρώμικος αλλά ντόπιος λιγνίτης (51,5%) . Το ίδιο ντόπιες είναι επίσης οι αρκετά υπο-εκμεταλλευμένες ΑΠΕ που ευθύνονται για το 13,5% της παραγωγής. Αλλά εδώ τελειώνουν τα εύκολα. Τόσο το φυσικό αέριο (15,5%), όσο το πετρέλαιο (11,7%) και οι διασυνδέσεις (7,7%) είναι εισαγόμενα και κοστίζουν συνάλλαγμα. Και το ακόμα χειρότερο είναι πως η έλλειψη διασύνδεσης στα νησιά, σημαίνει πως κάθε νησί διαθέτει το δικό του μικρό εργοστάσιο παραγωγής ρεύματος με πετρέλαιο που από τη μία διαθέτει περιορισμένη απόδοση μετατροπής της θερμικής ενέργειας σε ηλεκτρική, και από την άλλη η υπερβάλλουσα παραγωγή που δεν καταναλώνεται από το νησί χάνεται καθώς δεν μπορεί να διοχετευθεί σε κάποιο άλλο νησί που θα την έχει ανάγκη. Συνολικά είμαστε μια πάρα πολύ ενεργοβόρα χώρα με ένα από τα υψηλότερα κατακεφαλήν επίπεδα κατανάλωσης πετρέλαιου στην ΕΕ.
Όλη αυτή η σούμα σημαίνει πως η ηλεκτρική ενέργεια θα αρχίσει να κοστίζει πολύ περισσότερο, λόγω της αύξησης της τιμής του εισαγόμενου πετρελαίου/αερίου. Κάτι που ευτυχώς θα ρίξει την κατανάλωση, αλλά δεν είμαστε σίγουροι κατά πόσο αυτή η πτώση θα είναι αρκετή για να μειώσει το εμπορικό έλλειμμα που δημιουργείται από την κατανάλωση πετρελαίου. Είναι κοινωνικά δύσκολο για τους ανθρώπους να μειώσουν την κατανάλωση ενός αγαθού που θεωρούσαν δεδομένο και άπλετο, ακόμα και όταν οι τιμές είναι υψηλές και “οικονομικά” δεν τους συμφέρει.
Δεν είναι απίθανο να πρέπει να εφαρμοστούν πιο σκληρά μέτρα περιορισμού της κατανάλωσης ενέργειας, ειδικά σε νησιά που δεν θα έχουν τη δυνατότητα του φθηνού λιγνίτη, όπως διακοπή της παροχής για κάποιες ώρες της ημέρας, εκ περιτροπής διακοπή προκειμένου να μειωθεί το peak της καταναλωσης κλπ. Κι ας σκεφθούμε πόσες αντιδράσεις θα δημιουργήσει αυτό και πόσες κόντρες μεταξύ των νησιών για το ποιος θα πάρει το μεγαλύτερο μερίδιο πετρελαίου θα υπάρξουν. Διότι ως γνωστόν η τουριστική υποδομή των νησιών μας για την αντιμετώπιση της ζέστης, δεν βασίζεται σε τίποτα άλλο από την “φθηνή” και “εύκολη” λύση του a/c. Λύση που στις καινούργιες συνθήκες ούτε φθηνή αλλά ούτε και εύκολη θα είναι.
Πρόβλημα επίσης θα δημιουργηθεί και με τον επιμερισμό του κόστους της ηλεκτροπαραγωγής. Σήμερα, οι καταναλωτές της ηπειρωτικής χώρας επιδοτούν πρακτικά τους καταναλωτές των νησιών, καθώς όλοι πληρώνουν τις ίδιες τιμές. Αυτή η διαφορά, λόγω των χαμηλών τιμών της ενέργειας και του ακριβού ευρώ που κάνει το κόστος του πετρελαίου και του λιγνίτη σχετικά πιο ισόρροπο, δεν δημιουργεί αντιδράσεις. Όμως στο νέο σκηνικό, το πετρέλαιο θα είναι δραματικά ακριβότερο από τον λιγνίτη με πολύ πιθανό αποτέλεσμα οι καταναλωτές της ηπειρωτικής χώρας να μη θέλουν να μοιραστούν αυτό το κόστος με τους νησιώτες. Ειδικά γνωρίζοντας την “αλόγιστη” χρήση του ακριβού πετρελαίου που θα κάνουν οι νησιώτες. Ειδικά γνωρίζοντας πως οι νησιώτες λόγω της αυξημένης δύναμής τους μέσα στη νέα κατάσταση, θα συνεχίσουν να κρατούν μεγάλο μέρος της τουριστικής υπεραξίας μακριά από τα χέρια του κράτους και της υπόλοιπης χώρας.
Και από τη μία οι νησιώτες θα απαιτούν μεγαλύτερο μερίδιο πετρελαίου προκειμένου να παράγουν το τουριστικό προϊόν τους, γνωρίζοντας πόσο σημαντικότερο θα είναι αυτό για την πεινασμένη για συνάλλαγμα χώρα. Από την άλλη, ο περιορισμός αυτού του πλούτου στους ίδιους είτε με νόμιμους (χαμηλός ΦΠΑ, επιδότηση ηλεκτρικής ενέργειας, ειδικό καθεστώς φορολόγισης), είτε με παράνομους τρόπους (φοροδιαφυγή, παράνομη εξαγωγή συναλλάγματος), θα δημιουργήσει ένα πεδίο ισχυρών αντιπαραθέσεων.
Μία άλλη ομάδα που η νέα κατάσταση θα φέρει στο κεντρικό σκηνικό και που τόσα χρόνια διατηρούσε μία αυτο-εικόνα παραμέλησης και εγκατάλειψης από το κράτος είναι οι αγρότες. Είτε δεχθούμε το ενδεχόμενο η κατάσταση με το εξωτερικό να είναι ομαλή, είτε πάρουμε το ενδεχόμενο κάποιου είδους αποκλεισμού, η Ελλάδα θα πρέπει να βασιστεί πολύ περισσότερο στην εσωτερική αγροτική παραγωγή, τόσο για την κάλυψη των τοπικών αναγκών, όσο και για την αύξηση των εξαγωγών. Η ελληνική γη θα πρέπει να αρχίσει πολύ γρήγορα να καλλιεργείται ξανά με τρόπο συστηματικό, καθώς οι ιταλικές ντομάτες, είτε δεν θα υπάρχουν, είτε θα είναι πολύ ακριβές. Κι αυτή η καλλιέργεια θα πρέπει να κατευθυνθεί κεντρικά από το κράτος προκειμένου να καθορίσει το είδος και την ποσότητα της σοδιάς προκειμένου να υπάρξει επάρκεια.
Η αναγκαιότητα της παρέμβασης του κράτους στην αγροτική παραγωγή είναι κι αυτή κάπως δεδομένη. Επειδή όλη αυτή την πληροφορία των νέων συνθηκών δεν θα έχουν προλάβει επαρκώς να την αναλύσουν οι αγρότες, το κράτος πρέπει να τους υποχρεώσει με κάποιο τρόπο να το πράξουν πριν η αγορά δημιουργήσει την ανάγκη. Δηλαδή εάν περιμένουμε η τιμή του ψωμιού να πάει στα ύψη από την έλλειψη αλεύρων, θα πεινάσουν πολλοί, μέχρι να παραχθεί από τους αγρότες το αλεύρι τον επόμενο ιούνη. Η αγορά μπορεί να είναι επαρκής μηχανισμός, αλλά μόνο σ’ένα χομπσικό/μαλθουσιανό επίπεδο. Δηλαδή δεν υπάρχει τροφή, πεθαίνει το 10% και την επόμενη χρονιά θα καλλιεργήσουμε περισσότερα και θα έχουμε να θρέψουμε λιγότερους.
Καίτοι δεν υπάρχει φόβος οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις στην ελλάδα να μην προσφέρουν σιτάρκεια, αυτό δεν θα είναι απλό να συμβεί. Ο Μεταξάς είχε καταφέρει να αποκτήσει η Ελλάδα σιτάρκεια τις παραμονές του πολέμου, πολλά χρόνια δηλαδή πριν την εισαγωγή της πράσινης επανάστασης στη γεωργία τη δεκαετία του 60. Όμως παρά τα προηγμένα μέσα που διαθέτουμε, ίσως αναγκαστούμε να περιορίσουμε την παραγωγή από τη μία σε θερμιδικά αποδοτικές καλλιέργειες (τέρμα τα μπαμπάκια δηλαδή), από την άλλη σε εξαγώγιμες καλλιέργειες που θα προσφέρουν μεγαλύτερη προστιθέμενη αξία στο εμπορικό ισοζύγιο. Κι αυτό λίγο πολύ θα συμβεί με ένα κράτος που θα “πει” στους αγρότες τι να καλλιεργήσουν.
Καταλαβαίνουμε νομίζω πως οι αγρότες θα βρεθούν από παραμελημένοι, σε μία κατάσταση αυξημένης διαπραγματευτικής ισχύος. Και το κράτος που τόσα χρόνια τους ξεφούσκωνε τα λάστιχα και τους έταζε ένα μη διατηρήσιμο επίπεδο κατανάλωσης, θα πρέπει από τη μία να τους τάξει ένα νέο συμβόλαιο με το “έθνος” και από την άλλη να τους επιβάλει το είδος των καλλιεργειών που θα παράγουν. Δεν χρειάζεται μεγάλη φαντασία για να δούμε τις συγκρούσεις που αυτό θα δημιουργήσει. Παραθέτω μερικές πιθανές:
i) Όλοι οι αγρότες θα προτιμούν να καλλιεργήσουν τα πιο ακριβά εξαγώγιμα αγαθά, κι όχι αυτά που θα κατευθύνονται προς την εσωτερική αγορά και τα οποία θα πωλούνται φθηνότερα.
ii) Η ποσόστοση (μεταξύ εξαγώγιμων/εσωτερικής κατανάλωσης) είναι πολύ πιθανό να είναι κάθετη κι όχι οριζόντια. Δηλαδή οι περιοχές που παράγουν το εξαγώγιμο λάδι θα έχουν ένα πλεονέκτημα απέναντι στους υπόλοιπους, ενώ άλλες περιοχές που θα είναι πιο αποδοτικές στην παραγωγή πατάτας πχ, θα βρεθούν ριγμένος στη μοιρασιά. Πρόκειται για έναν λογιστικό πονοκέφαλο που γίνεται ακόμα πιο έντονος από τις τοπικιστικές διαφορές. Και οι “αδικίες”, είτε θελημένες, είτε αθέλητες θα είναι πολλές και θα δημιουργούν ακόμα μεγαλύτερη δυσαρέσκεια.
iii) Οι τιμές που θα πωλούνται τα αγροτικά προιόντα μπορεί να πρέπει αρχικά τουλάχιστον να καθοριστούν διοικητικά καθώς δεν θα υπάρχει επαρκής μηχανισμός αγοράς και επάρκειας για να μπορέσει να λειτουργήσει. Είμαι σίγουρος πως η τιμή που θα προσφέρει το κράτος προκειμένου να ταΐσει τους πεινασμένους αστικούς πληθυσμούς θα υπολείπεται της τιμής που θα είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν κάποιοι εξ’αυτών, κι αυτή η ανισορροπία, όσο τεχνητή ή επίπλαστη κι αν είναι (καθώς θα αφορά μικρό μέρος του πληθυσμού), θα δημιουργήσει επιπρόσθετη δυσαρέσκεια. Δεν έχει σημασία εάν πχ υπάρξουν μόλις 1000 αθηναίοι διατεθειμένοι να πληρώσουν 6 δρχ το κιλό τις ντομάτες (επίσημη τιμή 2δρχ). Σημασία έχει πως οι αγρότες θα θεωρήσουν πως πουλάνε τις ντομάτες τους πολύ φθηνά.
iv) Βάση της ήδη κακής σχέσης που έχουν με το κράτος, είναι πολύ πιθανό να θέλουν να κρατήσουν για τον εαυτό τους την καινούργια υπεραξία της παραγωγής τους. Είτε με λαθρεμπόριο προς το εξωτερικό, είτε με μία παράλληλη μαύρη αγορά στο εσωτερικό. Κάτι που θα κάνει την επίσημη παραγωγή να υπολείπεται των στόχων που έχουν τεθεί. Και η κοινωνική ανισότητα που θα δημιουργήσει αυτή η παράλληλη αγορά στους δοκιμαζόμενους αστικούς πληθυσμούς, θα αναγκάσει το κράτος να προσπαθήσει να την περιορίσει, δυσαρεστώντας ακόμα περισσότερο τους αγρότες που θα χάσουν αυτό το επιπλέον εισόδημα.
v) Καθώς η ανάγκη για τρόφιμα θα είναι επιτακτική, όπως έχουμε δει στο παρελθόν, οι διαπραγματεύσεις δεν μπορούν να συνεχίζονται επ’ άπειρο. Και τόσο κατά τη διάρκεια της γαλλικής επανάστασης, όσο και κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, η ανάγκη των αστικών πληθυσμών να τραφούν πίεσε το κράτος να γίνει πιο βίαιο με τους αγρότες. Όταν λοιπόν παρουσιαστούν τα ΜΑΤ για να επιτάξουν τη σοδειά, αυτή η δυσαρέσκεια γρήγορα θα μετατραπεί σε εχθρότητα προς το κράτος και τους επίσημους αστικούς πληθυσμούς. Διότι ανεπίσημα -και λόγω της σύνδεσης μεγάλου μέρους των αστικών πληθυσμών με τα χωριά- η παραγωγή από το χωριό θα φτάνει στην πόλη. Αλλά αυτό θα είναι η επιβεβαίωση της παράλληλης αγοράς που το κράτος ήθελε να περιορίσει εξ’αρχής.
vi) Καθώς ο αγροτικός πληθυσμός είναι σε γενικές γραμμές γερασμένος και όχι ιδιαίτερα μορφωμένος, το κράτος θα πρέπει να φέρει καινούργιους αγρότες, γεωπόνους κλπ προκειμένου να τονώσει την πολύ σημαντική προσπάθεια της σιτάρκειας και της παραγωγής εξαγώγιμων αγροτικών προιόντων. Νέοι πληθυσμοί που σίγουρα θα αντιμετωπίσουν αντιδράσεις από τους παλιούς, ακόμα κι αν γίνει προσπάθεια να υπάρχει κάποια εντοπιότητα στους νέους πληθυσμούς.
Vii) κακές ή λάθος αποφάσεις του κράτους στην αγροτική παραγωγή, είναι πολύ πιθανό να αποξενώσουν ακόμα περισσότερο τους αγροτικούς πληθυσμούς που μπορεί να αρχίσουν να θεωρούν όλες τις προτάσεις του κράτους λανθασμένες και να αρχίσουν να παράγουν αυτό που οι ίδιοι θεωρούν σωστό και συμφέρον.
Ένα από τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα όλης του παιχνιδιού, είναι ο αυξημένος ρόλος του κράτους, σχεδόν σε κάθε τομέα της παραγωγής και της κατανάλωσης. Το κράτος υποχωρεί ως θεσμός τα τελευταία χρόνια και το ίδιο το πολιτικό προσωπικό του προβάλει μία εικόνα αδυναμίας ή/και ανικανότητας. Η εικόνα αυτή μέχρι σήμερα είναι χρήσιμη, καθώς από τη μία μειώνει τις ευθύνες των κρατικών λειτουργών (που απλά προεδρεύουν) και σηκώνουν τα χέρια ψηλά σε κάθε πρόβλημα και από την άλλη τους επιτρέπει -με άλλοθι αυτή την ανικανότητα- να προσφέρουν επικερδείς για τους ίδιους συμφωνίες παραχώρησης των κρατικών προνομίων σε ιδιώτες.
Αλλά όλο αυτό το πανηγυράκι στη νέα κατάσταση θα πρέπει να αλλάξει άρδην. Το κράτος θα πρέπει να αποφασίσει για ένα σωρό ζητήματα που αποφασίζονταν μέχρι στιγμής, είτε από μία έξω γραφειοκρατία (κομισιόν, υπόλοιπες κυβερνήσεις ΟΝΕ), είτε από μία “έξω” αγορά (τους καπιταλιστες και τους καταναλωτές όλης της ευρώπης).
Καθώς λοιπόν το κράτος θα πρέπει να αυξήσει σχεδόν παντού τις παραμεβάσεις του στις ζωές των πολιτών, δεν είμαι καθόλου σίγουρος πως θα έχει τη νομιμοποίηση (φαντασιακή ή πρακτική) να το κάνει. Οι ανισότητες που θα δημιουργεί η αγορά θα κάνει ακόμα μεγαλύτερο το κίνητρο των πολιτών να φοροδιαφύγουν ή να παρανομήσουν . Το λαθρεμπόριο που αναφέραμε είναι ένα παράδειγμα, όπως και η φοροδιαφυγή στα νησιά. Εάν σήμερα το κράτος έχει πρόβλημα να ελέγξει τις δραστηριότητες των πολιτών του, στο παράδειγμα της επιστροφής στη δρχ, τα προβλήματα θα είναι πολλαπλάσια. Κι αυτό εικάζω πως θα δημιουργήσει ακόμα μεγαλύτερη απονομιμοποίηση του κράτους.
Όπως μεγαλύτερη απονομιμοποιήση θα δημιουργήσουν όλα τα λάθη, οι παραλείψεις, ή οι ηθελημένες αδικίες που αυτό το κράτος θα κάνει μέσα στον πανικό της αλλαγής. Κι όπως είδαμε πολύ πρόσφατα με την κυβέρνηση ΓΑΠ, η ανοχή των πολιτών εξανεμίζεται γρήγορα όταν οι παλινωδίες, η αναποφασιστικότητα ή τα μη επιτυχημένα παραδείγματα που δημιουργεί η διακυβέρνηση, “αποδεικνύουν” σε πρακτικό επίπεδο τη γύμνια των κυβερνώντων.
Ένα παρόμοιο επίπεδο “ανευθυνότητας” με του κράτους, μπορούμε να το προσάψουμε τόσο στους πολίτες όσο και στις επιχειρήσεις. Και δεν δίνω κάποια ηθική διάσταση σε αυτή την ανευθυνότητα αλλά μια πολύ πρακτική. Η “έξω” αγορά δημιουργούσε τόσα δεδομένα, που οι αποφάσεις των επιχειρήσεων ήταν λίγο πολύ δεδομένες. Η κοστολόγηση των προϊόντων μέσα στην ευρωζώνη, είναι μια πολύ απλή υπόθεση σε σχέση με τα νέα δεδομένα. Συναλλαγματικές διαφορές, ελλείψεις σε συνάλλαγμα που θα σημαίνουν ελλείψεις σε ενδιάμεσα προιόντα, δημιουργία εναλλακτικών δικτύων προμηθευτών, ο κατάλογος είναι ατελείωτος χωρίς να προσθέσουμε και πιθανές “εχθρικές” ενέργειες από τους δανειστές μας (εμπάργκο, περιορισμός εμπορικών συναλλαγών, κατασχέσεις κλπ).
Η προστατευτική γυάλα του ευρώ δεν θα υπάρχει πια και οι αναταράξεις των διεθνών αγορών δεν θα είναι πια μόνο στα δελτία ειδήσεων ή στις οθόνες των χρηματιστών. Τα τελευταία 10-12 χρόνια που η πορεία μας προς την ΟΝΕ ήταν δεδομένη και ο παγκόσμιος καπιταλισμός διένυε μεθυστικές διαδρομές “ανάπτυξης”, “τίγρεων” και λοιπών χαριτωμένων χαρακτηρισμών, είχαμε τις εξής κρίσεις που δεν νιώσαμε ποτέ πραγματικά, όσο κοντά μας κι αν συνέβαιναν:
1997 κρίση στη ΝΑ ασία. 1998 στάση πληρωμών στη ρωσία. 2001 στάση πληρωμών στην αργεντινή. 2002-03 κρίση και νομισματική κατάρρευση της Τουρκίας. 2008 κατάρρευση Ισλανδίας. Να θυμίσω επίσης για το μέγεθος της προστασίας που μας προσφέρει η γυάλα, πως πέρσι τέτοια εποχή, ήταν πολύ διαδεδομένη η “λαϊκή” άποψη πως η κρίση δεν μας ακουμπά, ή κρίση είναι ένα παιχνίδι των ξένων για να μας φοβίσουν, η κρίση δεν θα ακουμπήσει την ελλάδα (αλογοσκούφης), κλπ κλπ κλπ μεγαλειώδη.
Το 2010 και μετά, όσο αστεία αισιόδοξα σενάρια κι αν δεχθούμε, όχι μόνο δεν θα είναι μια περιόδος παγκόσμιας καπιταλιστικής ευφορίας, αλλά ίσα ίσα θα είναι μια περιόδος ανταγωνισμών και αβεβαιότητας, είτε δεχθούμε πιο καταστραφολογικά σενάρια σαν του Βάλερσταιν (ο μεγάλος 30ετής πόλεμος που συνήθως έρχεται όταν μια ηγεμονία παρακμάζει), είτε δεχθούμε πιο ειρηνικές ομαλές μεταβάσεις. Άρα μπορούμε να περιμένουμε ακόμα περισσότερες κρίσεις και αλλαγές που δεν θα μας αφήσουν αλώβητους, όπως οι προηγούμενες.
Οι αστικοί πληθυσμοί που είναι και πιο εκτεθειμένοι στις αλλαγές των εμπορευματοποιημένων αγαθών θα είναι και αυτοί που θα αντιμετωπίσουν τις πιο δραματικές αλλαγές. Όσο πιο εξω-καπιταλιστικός ήταν ο τρόπος ζωής ενός ανθρώπου, τόσο λιγότερο θα επηρεαστεί από την αλλαγή. Η συνεχής πτώση του νομίσματος, θα σημαίνει και συνεχή πτώση του βιοτικού επιπέδου όλων των ανθρώπων που βασίζονται σε χρηματικές ροές για να καλύπτουν τις ανάγκες τους. Κι αυτό θα έχει τόσο πρακτικό, όσο και φαντασιακό αντίκτυπο. Κι όσο περισσότεροι εμπεδώνουν μετά το πρώτο σοκ, πως οι συνθήκες της ζωής τους θα χειροτερεύουν με την πάροδο του χρόνου, τόσο περισσότερο θα προσπαθούν να βρουν διεξόδους που θα τους επιτρέψουν να διατηρούν -όσο είναι δυνατό- τον παλιό τρόπο ζωής τους. Και είναι νομίζω εμφανές πως αυτό θα επιτευχθεί πιο εύκολα με το να φύγουν από τη χώρα.
Εικάζω λοιπόν πως όσο περνάνε οι βδομάδες και οι μήνες, όλο και περισσότεροι άνθρωποι από τα πιο μορφωμένα αστικά και εξευρωπαισμένα στρώματα, θα επιλέξουν να μεταναστεύσουν στην υπόλοιπη ευρώπη, όπου και η εργασία τους θα αμείβεται καλύτερα, και θα μπορούν να συνεχίσουν να ζούν με τον τρόπο που θα είχαν μάθει στην ελλάδα. Καταλαβαίνουμε πως η φυγή ενός ικανού αριθμού μορφωμένων ανθρώπων σε παραγωγική ηλίκια στο εξωτερικό, θα αποτελέσει ένα φρένο στις προσπάθειες ανάπτυξης, αναδιοργάνωσης και ορθολογικοποίησης του κράτους και της κοινωνίας. Βλέποντας τις δραματικές δημογραφικές αλλαγές που έχουν συμβεί σε αρκετές χώρες της ανατολικής ευρώπης (στην ουκρανία πχ περίπου το 60% των γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας βρίσκεται εκτός χώρας), ή σε failed states όπως το Ιράκ, θα μπορούσαμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα.
Οποιαδήποτε διοίκηση θα έχει να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα και σε γενικές γραμμές οι δυνατότητες αντίδρασης της θα είναι περιορισμένες. Θα μπορούσε να προσπαθήσει να δημιουργήσει ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο με τους απογοητευμένους πολίτες της, επιλέγοντας διάφορα υλικά. Η προπαγάνδα θα είναι απαραίτητη προκειμένου να αντικαταστήσει την διάλυση της κοινωνικής οργάνωσης έτσι όπως υπήρχε μέχρι σήμερα. Η πρόοδος μέσω του πλουτισμού, και το χρήμα ως μέτρο σύγκρισης της επιτυχίας είναι δύο αγαθά που δεν θα μπορέσεις να προσφέρεις σε βραχυχρόνιο διάστημα στους πολίτες σου και άρα θα πρέπει να εφεύρεις άλλα:
Το κοινό εθνικό αίσθημα είναι ένα τέτοιο υλικό, αλλά αμφιβάλω πως θα παρακινήσει κάτι παραπάνω από τα περισσότερο λαϊκά στρώματα, που αρχικά τουλάχιστον, δεν θα έχουν καν σκεφτεί να εγκαταλείψουν τη χώρα, τόσο λόγω μικρότερου βαθμού κοσμοπολιτισμού, όσο και πρακτικά διότι θα φοβούνται, πως η ήδη επισφαλής θέση τους μέσα στην ελληνική κοινωνία, θα μεταφραστεί σε ακόμα χειρότερη θέση στο εξωτερικό.
Ένα περισσότερο χίπικο μετα-νεωτερικό συμβόλαιο βασισμένο σε μια διαφορετική αξιακή βάση επιτυχίας και ποιότητας ζωής, όπως η οικολογία, η υγεία, η μόρφωση ως αυταξία, ένας υγειηνός τρόπος ζωής και κατανάλωσης, θα μπορούσε να έχει μεγαλύτερη απήχηση σε πιο μορφωμένα στρώματα και κάποια από αυτά να τα παρακινήσει να μείνουν στη χώρα. Θα έπρεπε με κάποιο τρόπο να υποσχεθείς αύξηση του μέσου όρου ζωής, καλλιέργεια μόνο βιολογικών προϊόντων, πιο υγιεινές συνθήκες ζωής, καλύτερη και περισσότερη δημόσια περίθαλψη και μόρφωση (από το σημείο που βρίσκονται σήμερα δεν θα είναι και πολύ δύσκολο), λιγότερες ώρες εργασίες και γενικά ένα τελείως διαφορετικό πρότυπο ζωής που θα είναι φθηνότερο σε συνάλλαγμα και πιο επιθυμητό από τους πολίτες.
Τα προβλήματα ενός τέτοιου συμβολαίου δεν είναι λίγα. Αρχικά θα πρέπει να πείσεις ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού να εγκαταλείψει όλες εκείνες τις αξίες τις οποίες έθετες εσύ ο ίδιος ως σύστημα μέχρι σήμερα, ως όρια επιτυχίας. Πιθανότατα μετά την καταστροφή, αρκετοί θα έχουν πεισθεί πως το προηγούμενο παράδειγμα δεν ήταν επιτυχημένο, αλλά ακόμα και αυτό το πρώτο αυτονόητο βήμα δεν θα είναι σίγουρο. Είναι εξίσου πιθανό να θεωρήσουν πως κάποιος εξωτερικός παράγοντας ευθύνεται για τη δική τους κατάντια και οι αποδιοπομπαίοι τράγοι είναι πολύ προσφιλή pet για τις κοινωνίες. Βλέποντας πόσο γρήγορα και εύκολα τα παπαγαλάκια της κυβέρνησης έστησαν ένα αντιγερμανικό κλίμα μέσα σε μερικές μέρες με υλικό το εξώφυλλο μίας γερμανικής φυλλάδας, μπορούμε να φανταστούμε αντίπαλες πολιτικές δυνάμεις να προσπαθούν να κατευθύνουν την οργή προς την κυβέρνηση, τους ξένους ή ακόμα και τη θεία δίκη ή τους εξωγήινους. Μία κοινωνία σε κατάσταση σοκ δεν είναι εύκολη σε προβλέψεις, μοιάζει με σύστημα στο οποίο μικρές αλλαγές στις αρχικές συνθήκες, μπορούν να επηρεάσουν δραματικά τα αποτελέσματα. Και αιτήματα με απτά και άμεσα αποτελέσματα όπως οι δημόσιες εκτελέσεις, θα έχουν πάντα προβάδισμα απέναντι σε πιο νεφελώδεις αόριστες και μακροχρόνιες δεσμεύσεις όπως η υψηλού επιπέδου δημόσια υγεία.
Οι πολίτες σίγουρα θα θέλουν να πιαστούν από κάτι πιστευτό μέσα στο χάος, με την ίδια λογική που η υπόσχεση του Γκόρντον Μπράουν για μία νέα βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία, έχει κερδίσει οπαδούς, όσο αστεία κι αν ακούγεται από τα στόματα μιας κυβέρνησης που ολοκλήρωσε το έργο της αποβιομηχάνισης της χώρας και την μετατροπή της σ’ένα απέραντο χρηματιστικό καζίνο. Ή όπως η υπόσχεση για σοσιαλισμό ή βαρβαρότητα έπεισε πολύ κόσμο να συμμετάσχει συνειδητά στην εκλογή του Πασόκ τον Οκτώβρη του 2009.
Μια παλιά παροιμία λέει, τα μικρά θαύματα κρατάνε τρεις και τα μεγάλα έξι μέρες. Είναι πολύ σημαντικό η διοίκηση που θα αναλάβει την πρωτοβουλία, να δημιουργήσει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα θετικά παραδείγματα που να “αποδεικνύουν” το όραμά της, αλλιώς γρήγορα θα χάσει την πρωτοβουλία και το καθαρό ποινικό μητρώο της, με αποτέλεσμα ακόμα και θετικά μέτρα αργότερα να μη διαθέτουν την ίδια απήχηση.
Αντίθετα, εάν το θετικό παράδειγμα της φυγής από τη χώρα εμπεδωθεί πιο γρήγορα από τα πρώτα σημάδια θετικών ειδήσεων το νέου οράματος, τα πράγματα για τη διοίκηση θα σκουρύνουν σημαντικά. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν θα έχει τρόπους να το αντιμετωπίσει, αλλά πως οι τρόποι αυτοί θα αρχίσουν να ακυρώνουν το όραμα που η ίδια υπόσχεται. Διότι τελικά θα μπορούσε να επιβάλει λιγότερο ή περισσότερο επιτυχείς περιορισμούς στην έξοδο των πολιτών από τη χώρα. Άλλα ανεξάρτητα με το πόσο πετυχημένο θα είναι ως διοικητικό μέτρο, θα αποτελεί μία τεράστια ιδεολογική ήττα, καθώς το κράτος θα παραδέχεται πως έχει φυλακίσει τους πολίτες του. Η ανατολική γερμανία μπορούσε να υπόσχεται την ουτοπία του σοσιαλισμού ως όραμα, αλλά το τείχος του Βερολίνου υπήρχε εκεί για να θυμίζει πως το όραμα της ουτοπίας δεν έπειθε όχι μόνο τους πολίτες της, αλλά και τους ίδιους του πολιτικούς της.
Ο περιορισμός της εξόδου από τη χώρα θα αποτελεί ένα ακόμα σημαντικό βήμα προς τη απολυταρχία. Το κράτος θα έχει αναγκαστεί να παρέμβει στις ζωές των πολιτών με τόσους διαφορετικούς τρόπους μέχρι στιγμής, κάποιες από τις οποίες θα έχουν πιο βίαιη μορφή, που δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα να καταφύγει και σε διοικητικά μέτρα εναντίον αυτών που φεύγουν, τους “προδότες” (για να το θέσω με εθνικούς όρους).
Μια άλλη θετική για το κράτος παράμετρος του σεναρίου εξόδου του παραγωγικού πληθυσμού από τη χώρα, θα είναι να περιορίσουν οι εταίροι μας την εγκατάσταση ελλήνων πολιτών στα εδάφη τους. Με αυτόν τον τρόπο τη βρώμικη δουλειά την κάνουν οι ξένοι και το κράτος δεν χρειάζεται να κανει τον κακό. Παρόλαυτα δεν είμαι σίγουρος πως αυτή η απαγόρευση θα έρθει αμέσως, ειδικά -οπως εξηγήσαμε πιο πριν- που στην αρχή, θα φύγουν από τη χώρα κατα κανόνα νέοι μορφωμένοι άνθρωποι με προσόντα που θα θεωρούν οτι στο εξωτερικό θα τύχουν καλύτερης μεταχείρισης.
Δημόσια Υγεία.
Έχουν δίκιο όσοι φοβούνται μία επιδείνωση του επιπέδου δημόσιας υγείας από μία πιθανή οικονομική κατάρρευση και πτώση του ΑΕΠ (σε ευρώ). Οι φαρμακευτικές ουσίες που θα βρίσκονται σε καθεστώς προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων θα είναι απλησίαστες για τους Έλληνες με τις υποτιμημένες δρχ. Ασθένειες που θεωρούνται σήμερα ιάσιμες ή διαχειρίσιμες από αυτά τα καινούργια φάρμακα, θα ισοδυναμούν με θανατική καταδίκη για τους πάσχοντες. Ειδικά τα πρώτα χρόνια, μέχρι η χώρα να βρει τους νέους της ρυθμούς, δεν είναι είναι απίθανο να δούμε αύξηση των θανάτων από ασθένειες που μέχρι σήμερα θεωρούνται τριτοκοσμικές (όπως η φυματίωση). Υπάρχει μία πρόσφατη έρευνα που δείχνει τον συσχετισμό μεταξύ των θανάτων του φυματίωση και των προγραμμάτων του ΔΝΤ (16%αυξηση). Φυσικά μία κυβέρνηση που θα έχει θέσει ως προτεραιότητά της τη δημόσια υγεία (το μετα-χίπικο σενάριο), σε μερικά χρόνια θα καταφέρει να βελτιώσει την ποιότητα ζωής με πιο απλά πράγματα (ευρεία χρήση ποδηλάτων, μείωση του νέφους από τη μικρότερη κατανάλωση πετρελαίου, καλύτερη διαχείριση των πόρων της δημόσιας υγείας με χρήση περισσότερων φθηνότερων μη πατενταρισμένων φαρμακευτικών ουσιών κλπ). Είναι φυσικά εξίσου σημαντικό να προσπαθήσεις να αποτρέψεις τη φυγή γιατρών προς το εξωτερικό (τάση που υπάρχει ήδη εδώ και μερικά χρονια). Αλλά παρόλαυτά τους πρώτους τουλάχιστον μήνες, με τις πιθανές ελλείψεις φαρμάκων και τις ακόμα πιο πιθανές ελλείψεις τροφίμων τα πράγματα δεν θα είναι αισιόδοξα, ειδικά για τους ήδη πάσχοντες.
Πάντως ένα κράτος που δεν θα επιμείνει στο μεταχίπικο σενάριο, και / ή δεν διαχειριστεί καλά την υπόθεση, θα μπορεί να περιμένει πτώση του μέσου όρου ζωής αντίστοιχη των πρώην σοβιετιών (περίπου 10 χρόνια)
Τα πορίσματα Αρμαγεδδών.
Εδώ θα μιλήσουμε για “εξωφρενικά” με τα σημερινά δεδομένα, αλλά όχι απίθανα σενάρια που θα απειλήσουν να μετρατρέψουν την χαοτική κατάσταση της νέας ζωής της χώρας, σε αβίωτη κόλαση.
α)Η τιμωρία από το εξωτερικό. μέχρι στιγμής έχουμε εξετάσει ένα ιδιαιτέρως ελαφρύ σενάριο όπου η απάντηση στη χρεοκοπία από το εξωτερικό θα είναι ελαφριάς μορφής, ως και ουδέτερη. Καθώς οι εντάσεις θα αυξάνονται λόγω της κρίσης και οι υποψήφιες προς χρεοκοπία χώρες θα γίνονται όλο και περισσότερες, είναι πιθανό οι δανείστριες χώρες να επιβάλουν κάποιου είδους περιοριστικά μέτρα προκειμένου να μην ενθαρρύνουν θετικά το παράδειγμα της χρεοκοπίας. Μέρος του μηχανισμού της χρεοκοπίας είναι και η ανάγκη του χρεοκοπημένου να “δείξει” πως μεταμελεί ή με κάποιο τρόπο πληρώνει αυτή του την ατασθαλία. Με λίγα λόγια πως υπάρχει ένα σημαντικό κόστος. Εάν φανεί πως αυτό το κόστος είναι πολύ μικρό ή μηδαμινό, είναι πιθανό κι άλλες χώρες που έχουν οικονομικές δυσκολίες να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο. Κάτι που θα ήταν από μη επιθυμητό μέχρι καταστροφικό για τους δανειστές.
Από τα μέχρι τώρα σενάρια πιστεύουμε πως η ελλάδα θα αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα στην πορεία της εξόδου της. Προβλήματα που θα “τιμωρήσουν” το κράτος και τους πολίτες τους στα μάτια των δανειστών. Όμως το πόσο πολύ θα πρέπει να “τιμωρηθούν” είναι κάτι που δεν μπορούμε να το προβλέψουμε με σιγουριά. Οι Ισλανδοί στις πρώτες μέρες της χρεοκοπίας τους, είδαν τους Βρετανούς και τους Ολλανδούς (χώρες που θεωρούσαν πολύ φιλικές) να τους συμπεριφέρονται επιθετικά και τις σκανδιναβικές χώρες να μη θέλουν να τους δανείσουν, ούτε τα απαραίτητα για την εισαγωγή τροφίμων και φαρμάκων. Χρειάστηκε ο γεω-πολιτικός εκβιασμός του Πούτιν που έταξε 4δις στο στρατηγικά τοποθετημένο νησάκι στη μέση του βόρειου Ατλαντικού, για να αναγκάσει απρόθυμα τους σκανδιναβούς και ο ΔΝΤ να προσφέρουν 1δις ως απόθεμα για την εισαγωγή των απαραίτητων. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός πως από τη χρεοκοπία της Αργεντινής πριν περίπου 10 χρόνια, η Γερμανία και η Ιταλία ήταν οι μόνες χώρες που τελικά δεν συμφώνησαν με το restructuring του χρέους μετά το χρεοστάσιο. Οι δύο χώρες διαθέτουν το ¼ του ελληνικού χρέους (μπρρρ).
Τα μέτρα “τιμωρίας” θα μπορούσαν να είναι παθητικό εμπάργκο (δεν πουλάμε τίποτα στους έλληνες), ενεργητικό εμπάργκο (δεν αφήνουμε και κανέναν άλλο να τους πουλήσει τίποτα), κατασχέσεις περιουσιακών στοιχείων της χώρας στο εξωτερικό, φυσικά άρνηση παροχής δανείων (αυτό είναι αυτονόητο), ή περιορισμό του ύψους των εμπορικών συναλλαγών με δασμούς ή άλλα τιμωρητικά μέτρα. Ακόμα και η απλή “ηθική” κατακραυγή είναι σημαντική για μία τουριστική χώρα. Σκεφτείτε τον τουρισμό να βυθιστεί έστω και για μία μόλις σεζόν, είτε λόγω ταραχών τύπου αργεντινής ή δεκεμβρίου, είτε λόγω “τιμωρίας” προς τους “τεμπέληδες”.
Όπως κι αν έχει το πράγμα, μία ή ένας συνδυασμός των παραπάνω κινήσεων θα στερήσει τη χώρα από πολύτιμο συνάλλαγμα που θα είναι απαραίτητο τουλάχιστον για την προμήθεια καυσίμων και άλλων πρώτων υλών (οι υδρογονάνθρακές αποτελούν το 67% της συνολικής ενεργειακής κατανάλωσης της χώρας, 58% για το πετρέλαιο και 9% ΦΑ και απορροφούν το 5% του ΑΕΠ). Δεν θα είναι παράλογο σε μία τέτοια περίπτωση να έχουμε δελτία στην παροχή καυσίμων, καθώς ανεξάρτητα από την εσωτερική τιμή δεν θα υπάρχει αρκετό πετρέλαιο για να παραχθεί ρεύμα για τα νησιά, κίνηση για τα τρακτέρ, τα πλοία, τα φορτηγά και τα ΜΜΜ . Ας θυμηθούμε πως τον λιμό της αθήνας το χειμώνα του 1941-42 (και 42-43) τον προκάλεσε η παντελής έλλειψη μέσων μεταφοράς των τροφίμων από τους παραγωγούς στους καταναλωτές καθώς η αθήνα, σε αντίθεση με άλλες μεγάλες πόλεις, δεν διαθέτει αγροτική παραγωγή στην άμεση περιφέρειά της.
Και σε καθεστώς συναλλαγματικής ασφυξίας, είναι ακόμα πιο σημαντική η σιτάρκεια της χώρας προκειμένου να αποφύγουμε όσο είναι δυνατό τα συσσίτια και τον λιμό, καθώς οι εισαγωγές τροφίμων δεν θα είναι μόνο απαγορευτικές σε όρους συναλλάγματος, αλλά πολλές φορές και αδύνατες.
β) Νομισματική κατάρρευση. Έχουμε πει και παραπάνω, πως οι προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει ένα νέο και σίγουρα πιο αδύναμο νόμισμα είναι μεγάλες. Υπονοήσαμε επίσης πως θα υπάρχει κάποιου είδους ταυτόχρονη κυκλοφορία ευρώ και δραχμών, και πως η νέα δραχμή δεν θα είναι ένα ιδιαίτερα επιθυμητό νόμισμα, τόσο στο εξωτερικό, όσο και στο εσωτερικό. Καθώς το κράτος και η νέα κεντρική τράπεζα θα προσπαθήσουν να τυπώσουν την διέξοδό τους από την κρίση, το νέο και ασθενές νόμισμα θα χάνει συνεχώς αξία. Υπάρχει λοιπόν η πιθανότητα, κάποια στιγμή να βιώσουμε αυτό που οι αυστριακοί οικονομολόγοι περιέγραψαν ως νομισματική κατάρρευση.
Ο συνεχής πληθωρισμός μπορεί να γίνει ανεξέλεγκτος υπό ορισμένες συνθήκες που δεν είναι απαραίτητα ελέγξιμες. Μπορεί να υπάρξει μία στιγμή που οι πολίτες θα καταλάβουν πως δεν έχει νόημα να κρατούν στα χέρια τους δραχμές, διότι αυτές θα χάνουν συνεχώς αξία. Αυτή η συνείδηση θα τους ωθήσει να ανταλλάσουν τις δραχμές τους, είτε με κάποιο άλλο νόμισμα εάν μπορούν, είτε με αγαθά (που σε μερικούς μήνες θα κοστίζουν περισσότερο έτσι κι αλλιώς). Αυτό θα αυξήσει την ταχύτητα κυκλοφορίας του νομίσματος και μαζί με την αυξημένη ποσότητα του χρήματος θα οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερο πληθωρισμό.
Η κεντρική τράπεζα μπορεί να προσπαθήσει να μειώσει την ποσότητα του χρήματος, αλλά αυτό πρώτον μπορεί να είναι αδύνατο να συμβεί καθώς το κράτος μπορεί να μην έχει καταφέρει ακόμα να ισοσκελίσει τους ισολογισμούς του. Και δεύτερον, μπορεί η αύξηση της ταχύτητας της κυκλοφορίας του χρήματος να μην μπορέσει να αντισταθμιστεί από την πτώση της ποσότητας, καθώς οι πολίτες δεν θα εμπιστεύονται πια το νέο νόμισμα ακόμα κι αν τους “συμφέρει”. Με λίγα λόγια η κεντρική τράπεζα θα πρέπει να ξαναγίνει μονεταριστική προσπαθώντας να κρατήσει την αξία του νομίσματος, κάτι που μπορεί να είναι ανεπιθύμητο από τη νέα πολιτική τάξη που θα έχει ανδρωθεί και κερδίσει εξουσία μέσα στον κεντρικό ρόλο που θα διαθέτει το κράτος σε μία πληθωριστική νέα κατάσταση.
Εάν λοιπόν το κράτος και η κεντρική τράπεζα δεν καταφέρουν ή δεν επιθυμούν να αντιμετωπίσουν την αύξηση του πληθωρισμού, η διαδικασία της αύξησης της ποσότητας και της ταχύτητας κυκλοφορίας του χρήματος θα φτάσει σε επίπεδα που το νόμισμα δεν θα είναι αξιόπιστο μέσο συσσώρευσης και γρήγορα ο ρυθμός αύξησης του πληθωρισμού θα γίνει ανεξέλεγκτος, καθώς οι πολίτες θα κάνουν κύρια προτεραιότητά τους την κατανάλωση όλων των διαθέσιμων εισοδημάτων τους, όσο πιο γρήγορα είναι αυτό δυνατό.
Η νομισματική κατάρρευση τύπου Βαϊμάρης, πρακτικά θα επιστρέψει την οικονομία σε προ- νομισματικό στάδιο σε ορισμένες πτυχές της, ή θα επιβάλει την ντεφάκτο χρήση του σταθερού ευρώ από τους πολίτες, παρακάμπτωντας τη δραχμή όπου αυτό είναι δυνατό. Στη δεύτερη περίπτωση, η χώρα θα βρεθεί στη δυσάρεστη θέση να διαθέτει ένα ανεπίσημο νόμισμα το οποίο φυσικά ούτε θα ελέγχει, ούτε θα είναι τυπικά μέλος. Πρακτικά το κράτος θα αναγκαστεί να ξαναποδεχθεί το ευρώ ως ντεφάκτο νόμισμα συναλλαγών αλλά με πολύ πιο επαχθείς όρους για την ίδια. Διότι θα πρέπει όπως και η Αργεντινή τη δεκαετία του 90 να βρίσκει έσοδα σ’ένα νόμισμα (ευρώ) που δεν είναι το επίσημό της.
γ) The Failed State. Προσωπικά αυτό μου φαίνεται ένα καθόλου εξωφρενικό ενδεχόμενο, παρά το γεγονός πως οι επιπτώσεις του θα είναι δραματικές. Το σενάριο προβλέπει την ελληνική πολιτική τάξη σε κάποια στιγμή αυτής της πορείας να απονομιμοποιηθεί πλήρως, είτε λόγο αδυναμίας να ελέγξει την κατάσταση, είτε λόγω αναποτελεσματικότητας, είτε λόγω έλλειψης βούλησης να προχωρήσει σε κινήσεις πολύ ξένες και έξω από αυτό που η ίδια φαντασιώνεται ως τρόπους διακυβέρνησης.
Νομίζω πως ένα βασικό μοτίβο της κοινωνικής φαντασίωσης μετά από μια ενδεχόμενη φυγή από ευρώ, θα είναι η επιστροφή στην “κανονικότητα”. Όπου κανονικότητα θα θεωρείται ό,τι υπήρχε και πριν την φυγή, καλό ή κακό. Αυτή η “κανονικότητα” θα είναι αδύνατο να έρθει όπως εξηγήσαμε πιο πάνω, καθώς από μόνη της ήταν μία παροδική στρέβλωση που έφερε η έλευση του ευρώ. Δηλαδή η αγορά πολυτελών αυτοκινήτων δεν ήταν ακριβός μέρος της κανονικότητας στις αρχές της δεκαετίας του 90, αποτέλεσε όμως μέρος της κανονικότητας μετά το 2000. Κι αυτό εικάζω θα είναι πολύ δύσκολο να αναστραφεί.
Είναι πολύ πιθανό η ευπρεπείς τάξεις (όπως θα ονομάσουμε το ανομοιογενές συνονθύλευμα μικροαστικών στρωμάτων με φαντασιακή -και πολλές φορές καταναλωτική- συμπεριφορά πέρα από τις δυνάμεις και τα συμφέροντά τους), να ακολουθήσουν όποια πολιτική δύναμη τους υποσχεθεί τη γρήγορη επάνοδο στην κανονικότητα. Καθώς φυσικά αυτό θα είναι αδύνατο, γρήγορα οι ευπρεπείς τάξεις θα απογοητευτούν, καθώς όπως εξηγήσαμε οι πραγματικότητες που θα τους θυμίζουν τη νέα κατάσταση θα είναι παντού γύρω τους. Έτσι θα αρχίσει μία διαρκής διαδικασία διαψεύσεων, απογοητευμένων πολιτών, κυβερνήσεων που δεν θα αντέχουν, εκπτώσεις στο “όνειρο” της κανονικότητας κλπ.
Φυσικά κάποια στιγμή, όπως και στην αργεντινή, οι φαντασιώσεις των ευπρεπών τάξεων και η πραγματικότητα που θα τους προσφέρει κάποια μελλοντική κυβέρνηση θα έρθουν σε μία ισορροπία, έστω και αναγκαστική. Οι ευπρεπείς τάξεις άπαξ και εξασφαλίσουν τις βασικές ανάγκες τροφής και στέγασης, θα αναζητήσουν γρήγορα την ασφάλεια απέναντι στην “αναρχία” που θα απειλεί τα υποθετικά κεκτημένα της όποιας περιουσίας τους έχει απομείνει. Αλλά τότε θα έρθουν αντιμέτωπες με καταστάσεις που είναι ήδη κακές σήμερα και σίγουρα μέχρι τότε θα είναι χειρότερες. Δηλαδή θα αναγκαστούν να ξαναστείλουν τα παιδιά τους στα δημόσια σχολεία, θα αναγκαστούν να πάνε ξανά στα δημόσια νοσοκομεία, υπηρεσίες που ήδη σήμερα βρίσκονται σε πολύ κακή κατάσταση. Μόνο που σήμερα οι ευπρεπείς τάξεις νιώθουν (αδίκως, αλλά αυτό δεν αλλάζει το πως νιώθουν) μονωμένες από τέτοιες “κακοτοπιές”. Ήταν άλλωστε μέρος της συμφωνίας του θατσερο-μπλερικού συμβολαίου με τους πλούσιους. Η δημόσια παιδεία και υγεία θα υποχρηματοδοτηθεί διότι οι ευπρέπεις τάξεις δεν την έχουν ανάγκη. Η παγίδα αυτού του συμβολαίου έχει ήδη φανεί εδώ και 2 χρόνια, καθώς όλο και περισσότερα μέλη των ευπρεπών τάξεων χάνουν οικονομικά τη θέση τους, αλλά μία έξοδος από το ευρώ και η συνεπαγόμενη πτώση του βιοτικού επιπέδου (έτσι όπως το όριζαν αυτές οι τάξεις) θα κάνει την μετάπτωση ακόμα πιο δραματική.
Μέχρι σήμερα αυτή η πτώση από τον “παράδεισο της ευπρέπειας” συνέβαινε κυρίως σε προσωπικό επίπεδο. Η κρίση δεν χτυπά τους πάντες χρονικά και ποιοτικά ομοιόμορφα και άρα η συνείδηση πως κάτι δεν πάει καλά είναι αποσπασματική. Αν δούμε το πως από το σύνθημα “η κρίση δεν θα ακουμπήσει την ελλάδα” της άνοιξης του 2009, στα πρώτα σύννεφα των αρχών του καλοκαιριού από τους ασχολούμενους με τον τουρισμό, στην κατακόρυφη πτώση της αγοράς στο δεύτερο εξάμηνο και την πτώση των δημ. Υπαλλήλων με την αρχή του νέου χρόνου. Μία φυγή από το ευρώ, θα φτωχύνει τους πάντες ταυτόχρονα και δραματικά.
Οπότε όσοι δεν κατάφεραν να έχουν καταθέσεις στο εξωτερικό ή σημαντικά έσοδα σε συνάλλαγμα, θα βρεθούν σε πολύ δυσχερή θέση. Μέσα σε αυτή την περιδίνηση, είναι πιθανό να ριζοσπαστικοποιηθούν, όσο απειλούνται οι ανάγκες επιβίωσης τους, είτε από λάθη που οδήγησαν σε ελλειπή αγροτική παραγωγή ή ελλειπή διανομή της, είτε από αντικειμενικούς παράγοντες.
Θεωρητικά, καθώς οι ευπρεπείς τάξεις θα μεταφέρουν τις επιθυμίες τους από τις ανάγκες επιβίωσης, στις ανάγκες ασφάλειας, θα επιδιώξουν πιο συντηρητικές κυβερνητικές προτάσεις που θα υπόσχονται την κάλυψη τους.
Όμως εδώ μπορούν να μπουν πολύ αστάθμητοι παράγοντες που θα αλλάξουν τους συσχετισμούς. Μπορεί το παράδειγμα της φυγής προς το εξωτερικό να θεωρηθεί πιο πετυχημένος τρόπος επιστροφής στην κανονικότητα και να αλλάξει τους κοινωνικούς συσχετισμούς μέσα στη χώρα. Μπορεί η σύγκρουση μεταξύ κεντρικής κυβέρνησης και “επιτυχημένων” τοπικών κοινωνιών, όπως είναι τα τουριστικά νησιά, να οδηγήσει σε αμφισβήτηση της αποτυχημένης κεντρικής εξουσίας και αποσχιστικές τάσεις. Τάσεις που θα είναι πιο έντονες και εύκολες όσο διατηρείται η συμμετοχή της χώρας στην ΕΕ. Δεν είναι καθόλου απίθανο, το αστείο μεταξύ των κρητικών για απόσχιση μέσω δημοψηφίσματος το 2013, να γίνει σοβαρή πρόταση, ειδικά όταν οι κρητικοί θα δουν πως το κεντρικό κράτος θα θέλει να τους πάρει περισσότερα πράγματα απ’ όσα θα τους προσφέρει. Άλλη μη ελέγξιμη παράμετρος θα είναι το πως θα συμπεριφερθούν όλοι αυτοί που θα κερδίσουν (ή θα χάσουν λιγότερα από τους υπόλοιπους) με τον ένα ή τον άλλο τρόπο από μία έξοδο από το ευρώ. Αναφέραμε ήδη τους αγρότες.
Μία παράμετρος, ή ένας συνδυασμός των παραπάνω μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία ενός κράτους που δεν θα διαθέτει επαρκή ισχύ ή νομιμοποίηση για να επιβάλει τη θέλησή του στο σύνολο της επικράτειας, όχι πολύ διαφορετική από την κατάσταση στα ύστερα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας. Φυσικά εδώ, σημαντικός παράγοντας συνοχής αποτελεί η φαντασίωση του έθνους, που σε γενικές γραμμές θεωρείται ισχυρή μεταξύ του πληθυσμού. Όμως δεν είμαι καθόλου σίγουρος κατά πόσο οι φορείς της θα επιδιώξουν να put the money, where their mouth is, που λένε και στο αμέρικα. Με λίγα λόγια δεν ξέρουμε πόσοι και κατά πόσο οι πολίτες θα επιλέξουν να βάλουν σε προτεραιότητα τη φαντασίωση του έθνους από τη φαντασίωση της (ευπρεπούς) τάξης.
Τα καλά νέα.
1. Παρότι το εμπορικό μας έλλειμμα είναι φρικιαστικό (μόλις το μισό σε απόλυτους αριθμούς σε σχέση με τη γαλλία και την ισπανία με πολλαπλάσιο πληθυσμό) παραμένει πολύ κάτω από το 50% του ΑΕΠ που ήταν για την αργεντινή λίγο πριν την κατάρρευση.
2. Παρότι φορολογούμε ήδη αρκετά τους νομιμόφρονες πολίτες, η φοροδιαφυγή αποτελεί ένα σημαντικό μαξιλάρι επιπλέον εσόδων για το κράτος. Φυσικά δεν είναι καθόλου βέβαιο πως θα καταφέρει να τη συλλάβει.
3. Παρότι το χρέος του κράτους είναι από τα μεγαλύτερα στον κόσμο (είμαστε στην 4-5θέση παγκοσμίως), τα χρέη των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων είναι σημαντικά χαμηλότερα ακόμα και από τον μέσο όρο της ΕΕ. Με λίγα λόγια έχουμε σχετικά ευημερούντες πολίτες σενα χρεοκοπημένο κράτος. Κάτι που ταιριάζει και με το δύο. Όμως, στο συνολικό χρέος δεν προσμετράται το άτυπο χρέος των μεταχρονολογημένων επιταγών (γύρω στο 150% του ΑΕΠ), ούτε το κόστος που θα έχει για τους πολίτες ενδεχόμενη περαιτέρω κατάρρευση των υπηρεσιών του κράτους (υγεία, παιδεία, ασφάλεια, κλπ). Ταυτόχρονα κάνει ακόμα πιο εύκολη την εγκατάλειψη του χρεοκοπημένου κράτους. Στα θετικά είναι πως οι μεταχρονολογημένες επιταγές λόγω της φύσης τους, είναι αυστηρά εσωτερικό χρέος.
4. Η διασύνδεση των αστικών στρωμάτων του πληθυσμού με τα χωριά, θα κάνει πιο εύκολη τη μετάβαση τους πρώτους κρίσιμους μήνες που είναι πιθανό να σημειωθούν και οι μεγαλύτερες ελλείψεις σε είδη πρώτης ανάγκης.
———
Αργεντινή 8 χρόνια αργότερα.
(εξωτερικό) δημόσιο χρέος 61δις περίπου τα μισά απόσα κατά τη διάρκεια της στάσης. (το εσωτερικό δημόσιο χρέος δεν θεωρείται χρέος) (καλή είδηση).
προϋπολογισμός ελαφρά ελλειμματικός που χρηματοδοτείται από εσωτερικό δανεισμό (ελαφρά καλό μπορεί να κρύβει διάφορα κακά, όπως έλλειψη δυνατοτήτων χρηματοδότησης).
US$87.6 billion εσοδα (2009)
US$89.5 billion έξοδα (2009)
Σταθερά θετικό εμπορικό ισοζύγιο, αναγκαστικά λόγω της ανάγκης συγκέντρωσης συναλλάγματος από τη χώρα.
Μόλις πριν από λίγους μήνες η αργεντινή κατάφερε να κλήσει τη διαμάχη που είχε με τους κατόχους ομολόγων τη στιγμή της στάσης πληρωμών και να διαθέτει πια τη θεωρητική δυνατότητα να ξαναβγεί στις αγορές. Οι περισσότεροι ομολογιούχοι εισέπραξαν 25-35 σεντς ανά δολάριο, δεχόμενοι ένα πολύ σημαντικό κούρεμα της αξίας των ομολόγων τους.
Είναι σημαντικό να πούμε εδώ, πως χρειάστηκαν σχεδόν 10 χρόνια για να μπορεί να ξαναβγεί η αργεντινή στις αγορές κι ακόμα κι έτσι είναι πολύ αμφίβολο εάν θα δανειστεί με επιτόκια μικρότερα του 10%.
Παρόλαυτά το 2009 ήταν μια πολύ καλή χρονιά για την αργεντίνικη οικονομία που δείχνει να έχει ανακάμψη από την κρίση του 2001.
ανεργία από 15-20% το 2000-2001 είμαστε στο 8% το 2009. (καλή είδηση).
φτώχια σε πολύ καλύτερο σημείο. Από 11,5% η ακραία φτώχια (δεν έχουν να φάνε) και 36% (δεν καλύπτουν πλήρως βασικές ανάγκες) τον Μάη του 2001 , φτάσαμε στο 26% και 55% αντίστοιχα τον Μάη του 2003, για να είμαστε στο πολύ χαμηλότερο 4,4% και 15% το δεύτερο τρίμηνο του 2008.
Στα πρό κρίσης επίπεδα φτάσαμε στις αρχές του 2006, δηλαδή περίπου 4 χρόνια μετά την αλλαγή της κυβέρνησης.
προϋπολογισμός ελαφρά ελλειμματικός που χρηματοδοτείται από εσωτερικό δανεισμό (ελαφρά καλό μπορεί να κρύβει διάφορα κακά, όπως έλλειψη δυνατοτήτων χρηματοδότησης).
US$87.6 billion εσοδα (2009)
US$89.5 billion έξοδα (2009)
Σταθερά θετικό εμπορικό ισοζύγιο, αναγκαστικά λόγω της ανάγκης συγκέντρωσης συναλλάγματος από τη χώρα.
Μόλις πριν από λίγους μήνες η αργεντινή κατάφερε να κλήσει τη διαμάχη που είχε με τους κατόχους ομολόγων τη στιγμή της στάσης πληρωμών και να διαθέτει πια τη θεωρητική δυνατότητα να ξαναβγεί στις αγορές. Οι περισσότεροι ομολογιούχοι εισέπραξαν 25-35 σεντς ανά δολάριο, δεχόμενοι ένα πολύ σημαντικό κούρεμα της αξίας των ομολόγων τους.
Είναι σημαντικό να πούμε εδώ, πως χρειάστηκαν σχεδόν 10 χρόνια για να μπορεί να ξαναβγεί η αργεντινή στις αγορές κι ακόμα κι έτσι είναι πολύ αμφίβολο εάν θα δανειστεί με επιτόκια μικρότερα του 10%.
Παρόλαυτά το 2009 ήταν μια πολύ καλή χρονιά για την αργεντίνικη οικονομία που δείχνει να έχει ανακάμψη από την κρίση του 2001.
ανεργία από 15-20% το 2000-2001 είμαστε στο 8% το 2009. (καλή είδηση).
φτώχια σε πολύ καλύτερο σημείο. Από 11,5% η ακραία φτώχια (δεν έχουν να φάνε) και 36% (δεν καλύπτουν πλήρως βασικές ανάγκες) τον Μάη του 2001 , φτάσαμε στο 26% και 55% αντίστοιχα τον Μάη του 2003, για να είμαστε στο πολύ χαμηλότερο 4,4% και 15% το δεύτερο τρίμηνο του 2008.
Στα πρό κρίσης επίπεδα φτάσαμε στις αρχές του 2006, δηλαδή περίπου 4 χρόνια μετά την αλλαγή της κυβέρνησης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου